Οι περισσότεροι άνθρωποι συνήθως αντιδρούν με καχυποψία και δυσπιστία όταν ακούν τις δύο λέξεις ‘παγκόσμια διακυβέρνηση’. Συνδέουν αυτές τις έννοιες με την ιδέα μιας κυρίαρχης εξουσίας ή ενός παγκόσμιου διευθυντηρίου, όπως το G7 ή το G20. Κάποιοι ακόμη φαντάζονται συμβούλια Διευθυντών μεγάλων εταιρειών πίσω απ’ αυτή την ‘παγκόσμια εξουσία’. Παραδόξως, αυτό είναι ότι συμβαίνει με την παγκοσμιοποίηση ελλείψει ενός καθολικού κανόνα δικαίου. Αυτό ακριβώς που συμβαίνει σήμερα, όταν οι δυνάμεις της αγοράς και η πίεση για ανταγωνιστικότητα αφήνονται μόνες τους να καθορίσουν διαδικασίες και αποτελέσματα.
Ωστόσο, οι άνθρωποι πιάνουν αμέσως το νόημα όταν τους αναφέρεις ότι τα πιο σοβαρά ζητήματα στις μέρες μας είναι παγκόσμια: οι μεταναστευτικές ροές οι ανισότητες που αυξάνονται, η κλιματική αλλαγή, η ρύπανση των ωκεανών (για να αναφέρουμε μερικά).
«… Πώς όμως να είναι δυνατόν οι άνθρωποι να κατανοούν τις διαστάσεις και την σημασία των προβλημάτων και όμως να είναι τόσο απρόθυμοι να ενεργήσουν ανάλογα; Γιατί αντιστέκονται στην ιδέα ότι χρειαζόμαστε παγκόσμιες λύσεις σε παγκόσμια προβλήματα;…».
Η απάντηση βρίσκεται στους φόβους και τα πρότυπα που μεταφέρουμε από το παρελθόν. Είναι φυσικό να αντιστεκόμαστε στην αλλαγή. Μια πολιτισμική μεταστροφή δεν μπορεί παρά να αποτελεί προϋπόθεση για την πολιτική αλλαγή.
Κληρονομήσαμε ένα μοντέλο πολυμερών διεθνών σχέσεων από την γενιά που έζησε τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεν ήταν τόσο αποτελεσματικό ούτε δομημένο όσο ήθελαν να δημιουργήσουν – το κεφάλαιο VII του Χάρτη των 
δεν τέθηκε ποτέ σε ισχύ, ο Διεθνής Οργανισμός Εμπορίου, που σχεδιάστηκε το 1944, πραγματοποιήθηκε το 1995 – αλλά, λαμβανομένων όλων υπόψη, το μοντέλο αυτό ανταποκρίθηκε καλά στον στόχο πρόληψης μελλοντικών παγκόσμιων συγκρούσεων. Φυσικά, δεν μπορούσαν να προβλέψουν την άνοδο του διπολισμού με τα διασταυρούμενα ‘βέτο’, αλλά άνοιξαν το δρόμο για έναν πιο διασυνδεδεμένο κόσμο, ο οποίος εμφανίστηκε μετά το τέλος του διπολικού κόσμου, χάρη και στην εφεύρεση του διαδικτύου.
Έκτοτε, οι Διεθνείς Οργανισμοί (ΔΟ) θεωρούνται συνήθως ως βασικά συστατικά ενός ατελούς και ελλιπούς πλαισίου παγκόσμιας διακυβέρνησης. Στην απουσία μιας παγκόσμιας «κυβέρνησης» ικανής να αντιμετωπίσει τις παγκόσμιες προκλήσεις και ανησυχίες, οι ΔΟ είναι λειτουργικά υπεύθυνοι για την επιδίωξη συγκεκριμένων στόχων, που θεωρούνται ως παγκόσμια δημόσια αγαθά: «ζητήματα θεωρούμενα ευρύτερα σημαντικά για την διεθνή κοινότητα, τα οποία, ως επί το πλείστον, δεν μπορούν ή δεν θα αντιμετωπιστούν επαρκώς από χώρες που ενεργούν μεμονωμένα και τα οποία καθορίζονται μέσα από μια ευρεία διεθνή συναίνεση ή μια νόμιμη διαδικασία λήψης αποφάσεων».
Για να ολοκληρώσουν την αποστολή τους, οι διεθνείς οργανισμοί είναι εξοπλισμένοι με περισσότερο ή λιγότερο επαρκείς αρμοδιότητες, ικανότητες και εργαλεία. Αν και βρίσκονται αντιμέτωποι με μία ταχεία επιτάχυνση της παγκοσμιοποίησης, εξελίσσονται αργά, αφήνοντας σειρά ερωτήσεων να παραμένουν αναπάντητες. Το χάσμα που χρειάζεται να αντιμετωπιστεί αφορά τα δημοκρατικά τους πρότυπα.
Δεν υπάρχει κοινή αντίληψη της Δημοκρατίας σε ένα πλαίσιο διαφορετικό από αυτό του κράτους, και έτσι, το πρόβλημα ξεκινάει από τους ίδιους τους ορισμούς:
Τι σημαίνει για ένα διακυβερνητικό οργανισμό να είναι δημοκρατικός;
Είναι δύσκολο να εφαρμοστεί στους ΔΟ ένα μοντέλο δημοκρατίας που συνελήφθη για το κράτος τον 18ο αιώνα… Ούτε φαίνεται εύκολο να εφαρμοστεί το αρχικό μοντέλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, χαρακτηριζόμενο εξ αρχής από μια σημαντική μεταβίβαση εθνικής κυριαρχίας που ακολούθησε την σαφή πολιτική βούληση των ιδρυτών…
Η υπερεθνική προσέγγιση της δημοκρατίας που προτείνεται εδώ εδράζεται σε μια εποικοδομητική μέθοδο: η Δημοκρατία αναλύεται σε τρία βασικά συστατικά: νομιμότητα, λογοδοσία και συμμετοχικότητα.
Η φιλοσοφία και η γενική θεωρία του Νόμου από καιρό εικάζουν για την ιδανική δομή της παγκόσμιας κοινωνίας. Μιας κοινωνίας που θα μπορούσε να επιτρέψει σε όλους τους ανθρώπους να ξεπεράσουν πολέμους και διχόνοιες, όπως επίσης και τα κρατικά σύνορα… Η ιδέα μιας δημοκρατικής παγκόσμιας διακυβέρνησης, βασισμένης σε μια ομοσπονδιακή δομή, εμφανίζεται στο βιβλίο «Η Διαρκής Ειρήνη» του Ιμμάνουελ Καντ και επανεμφανίζεται πολλές φορές κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα στην ιστορία της σκέψης. Θα μπορούσαμε επίσης να αναφέρουμε φιλοσόφους όπως ο Καρλ Κράους και ο Μπέρτραντ Ράσελ, επαναστάτες στοχαστές όπως ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, πολιτικούς ηγέτες όπως ο Ουίνστον Τσώρτσιλ και ο Μαχάτμα Γκάντι. Η ίδια ιδέα ενέπνευσε ‘κινήσεις γνώμης’ όπως το Παγκόσμιο Ομοσπονδιακό Κίνημα, που ιδρύθηκε το 1947, και είχε επίσης διεξαχθεί και μια «Εκστρατεία για Παγκόσμια Κυβέρνηση» μεταξύ των δύο παγκόσμιων πολέμων. Η ιδέα μιας ‘παγκόσμιας αρχής’ που είναι επιφορτισμένη με την Ειρήνη και την Ασφάλεια είναι αυτό που ενέπνευσε την Κοινωνία των Εθνών, αργότερα τα Ηνωμένα Έθνη, και πιο πρόσφατα το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο.
Στη νομική συζήτηση υπάρχει μόνο μία κοινή παραδοχή για τον καθορισμό του επιπέδου «δημοκρατίας» ενός Διεθνούς Οργανισμού: ο σεβασμός του Κράτους Δικαίου.
Ένας ΔΟ σέβεται το Κράτος Δικαίου εάν σέβεται το Διεθνές Δίκαιο (εξωτερική νομιμότητα) και την δική του Ιδρυτική Συνθήκη και διαδικαστικούς κανόνες (εσωτερική νομιμότητα). Η διαφάνεια, η υπευθυνότητα, η αποτελεσματικότητά τους – οι πιο δημοφιλείς έννοιες στον τομέα των διεθνών σχέσεων – δεν κωδικοποιούνται πραγματικά ως πρότυπα ούτε υπάρχει κοινή εκτίμηση γι’ αυτά.
Ο δημοκρατικός χαρακτήρας ενός ΔΟ δεν οφείλεται ωστόσο καθαρά και μόνο στον σεβασμό του Κράτους Δικαίου, καθώς αυτό είναι μια τυπική προϋπόθεση που θα μπορούσε εύκολα να καλύψει τις σχέσεις που βασίζονται στην ισορροπία των εξουσιών, αγνοώντας εντελώς τα δικαιώματα των ατόμων ή ακόμη και των ασθενέστερων κρατών μελών, όπως στην Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών (CIS). Υπάρχει ανάγκη να συμπληρωθεί αυτό το τυπικό πρότυπο νομιμότητας με πιο ουσιαστικό περιεχόμενο.
Οι πρώτοι που υπογράμμισαν τα ανεπαρκή δημοκρατικά πρότυπα στους διεθνείς οργανισμούς ήταν οι μη- κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ) που κινητοποίησαν μαζικές διαδηλώσεις εναντίον των διεθνών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και του G7 στη δεκαετία του ’90.
Η απαίτηση της κοινής γνώμης για δημοκρατία έχει πράγματι αυξηθεί, ιδιαίτερα για εκείνους τους Οργανισμούς που διαδραματίζουν βασικούς ρόλους στην οικονομική πολιτική ως αποτέλεσμα της χρηματοπιστωτικής (οικονομικής) κρίσης, η οποία ανέδειξε την διάβρωση της κρατικής κυριαρχίας σε βασικούς τομείς των τυπικών σχέσεων πολίτη-κράτους, όπως τα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας ή αγορών εργασίας, στα οποία η ανάγκη επιλογών που θεωρούνται νόμιμες – καθώς επίσης υπόλογες – είναι αποφασιστικής σημασίας. Η απουσία πολιτών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων τότε θεωρείται ως πρόβλημα περισσότερο από ό,τι συμβαίνει σε άλλους Διεθνείς Οργανισμούς. Αυτή η απαίτηση για δημοκρατία έχει γίνει αισθητά ορατή, ιδίως μετά το πρώτο Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ στο Πόρτο Αλέγκρε το 2001, το οποίο διαδέχτηκε τις μη-παγκόσμιες διαμαρτυρίες που έλαβαν χώρα στην δεκαετία του ’90.
Σταδιακά, οι ευκαιρίες για παγκόσμιο διάλογο με την κοινωνία των πολιτών έχουν πολλαπλασιαστεί και αποτελούν πλέον ένα κανονικό φαινόμενο. Βλέπε, για παράδειγμα, από το 2008, τα φόρουμ πολιτικής της κοινωνίας των πολιτών που συνοδεύουν τις ετήσιες και εαρινές συναντήσεις του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας ή τους ‘Civil 20’, οι οποίοι, από το 2010, είναι παράλληλη εκδήλωση πολιτών κατά την διάρκεια του G20, ή τον διάλογο μεταξύ του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης και της κοινωνίας των πολιτών, από το 2001.
Οι ΜΚΟ που συνεργάζονται με το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιου (ΟΚΣ) του ΟΗΕ αυξήθηκαν εκθετικά την τελευταία δεκαετία τόσο σε αριθμό όσο και σε συμμετοχή: το 1946 οι ΜΚΟ μέλη ήταν 41, το 1992 πάνω από 700, το 2011 πάνω από 3400.
Ορισμένοι διεθνείς οργανισμοί έχουν καταλάβει καλύτερα από άλλους τις δυνατότητες που προσφέρει αυτή η συνεργασία με τις ΜΚΟ και τώρα τους αναθέτουν το καθήκον να εφαρμόζουν τις αποφάσεις τους σε σημαντικούς τομείς, όπως η Συνεργασία για την Ανάπτυξη.
Προκειμένου να ικανοποιηθούν αυτές οι ανάγκες αλληλεπίδρασης, σε πολλούς ΔΟ έχουν εισαχθεί συγκεκριμένες κατευθυντήριες γραμμές για να ρυθμίζουν τις σχέσεις με την κοινωνία των πολιτών. Σε ορισμένους Διεθνείς Οργανισμούς, όπως το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για την Ανάπτυξη (UNDP), ο ρόλος που διαδραματίζουν οι ΜΚΟ έγινε ακόμη και μέρος του θεσμικού πλαισίου μέσω ad hoc οργάνων και διαδικασιών. (Η Συμβουλευτική Επιτροπή της Κοινωνίας των Πολιτών του UNDP δημιουργήθηκε το 2000 ως επίσημος μηχανισμός για τον διάλογο μεταξύ των εκπροσώπων της κοινωνίας των πολιτών και της ανώτερης διοίκησης του UNDP σε βασικά ζητήματα πολιτικής και στρατηγικής.)
Η σχέση μεταξύ Διεθνών Οργανισμών και ΜΚΟ δεν εξαντλεί την σχέση μεταξύ των ΔΟ και όλων αυτών των θεμάτων στις πολιτικές τους καθώς η κοινωνία των πολιτών δεν μπορεί, με κανέναν τρόπο, να θεωρηθεί ως εκπρόσωπος ή ως διερμηνέας ενός παγκόσμιου πληθυσμού ή, πιο συγκεκριμένα ενός ‘Παγκόσμιου Δήμου’, η ύπαρξη του οποίου είναι εξαιρετικά αμφιλεγόμενη στην θεωρία.
Ωστόσο, μια ταχεία εξέλιξη σημειώνεται στον κοινωνικό ιστό που κάθε χρόνο φέρνει ένα αυξανόμενο αριθμό πολιτών εμπλεκομένων σε παγκόσμια θέματα σαν πραγματικοί «παγκόσμιοι πολίτες». Το διαδίκτυο και τα κοινωνικά δίκτυα έχουν δώσει φωνή και εργαλεία σε αυτό τον εμβρυικό ‘παγκόσμιο δήμο’ για συζήτηση, αναζήτηση απαντήσεων και προτάσεις λύσεων, σύνταξη και υπογραφές αιτημάτων. Ένας ‘παγκόσμιος λαός’ πιθανώς δεν υπάρχει ακόμα, αλλά βρίσκεται σίγουρα εν τω γίγνεσθαι…
Τα στοιχεία που προτείνονται για την οικοδόμηση μιας θεωρίας για δημοκρατικούς ΔΟ είναι οι τυπικές αξίες ενός Δημοκρατικού μοντέλου: νομιμότητα, ευθύνη ή λογοδοσία, και συμπερίληψη ή συμμετοχικότητα. Η ‘νομιμότητα’ ενός οργανισμού πηγάζει από το γεγονός ότι έχει το δικαίωμα άσκησης εξουσίας. Η ‘λογοδοσία’ του είναι το καθήκον να δίνει λόγο/λογαριασμό για τις δραστηριότητές του και να αναλαμβάνει την ευθύνη γι’ αυτές. Η ‘συμμετοχικότητά’ του είναι η ικανότητά του να συμπεριλαμβάνει και να εμπλέκει τον μεγαλύτερο αριθμό συμφερόντων και ενδιαφερομένων μερών.
Στις παραδοσιακές προσεγγίσεις του διεθνούς δικαίου και των διεθνών σχέσεων, οι σχέσεις που καθορίζουν τον βαθμό νομιμότητας, λογοδοσίας και συμμετοχικότητας ενός Διεθνούς Οργανισμού είναι εκείνες μεταξύ των κρατών-μελών και των οργανισμών αυτών. Όμως, αν η οπτική γωνία είναι η σχέση μεταξύ Διεθνών Οργανισμών και ατόμων, η νομιμότητα, η λογοδοσία και η συμμετοχικότητά αποκτούν μια εντελώς διαφορετική έννοια, η οποία μας φέρνει πολύ πιο κοντά στην ιδέα και εμπειρία μας της δημοκρατίας.
Αυτές οι τρεις βασικές αξίες –νομιμότητα, λογοδοσία και συμμετοχικότητά– είναι η ίδια η υφή της Δημοκρατίας καθώς αντικατοπτρίζουν, με διάφορους τρόπους, τον θεμελιώδη κανόνα της δημοκρατίας που είναι ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Οι αξίες αυτές μπορούν, με την σειρά τους, να αναλυθούν σε διάφορα νομικά εργαλεία, θεσμικά όργανα και διαδικασίες.
Οι κυβερνήσεις νοούνται νόμιμες αν είναι αποτέλεσμα μιας δημοκρατικής διαδικασίας και αν ανανεώνονται περιοδικά με ελεύθερες εκλογές. Οι Διεθνείς Οργανισμοί, αντίθετα, είναι νόμιμοι εάν υπάρχει ανάθεση εξουσιών από μια Διεθνή Συνθήκη, οπότε η νομιμότητά τους πηγάζει από τα κράτη μέλη.
Η πραγματική νομιμότητα ενός Διεθνούς Οργανισμού ωστόσο, μπορεί να επαληθευτεί πλήρως μόνο μέσω μιας πολύπλευρης ‘παραγοντοποίησης’ του όρου με τις πολλαπλές έννοιές του.
Ένας Διεθνής Οργανισμός θεωρείται νόμιμος εφόσον υπάρχει μια έγκυρη Ιδρυτική Συνθήκη και τα κράτη-μέλη του έχουν επιλέξει οικειοθελώς να προσχωρήσουν σε αυτόν και εάν ο ειδικός νόμος, που δημιουργείται κατ’ αυτόν τον τρόπο, καθιερώνει μια ένταξη που σέβεται τα καταστατικά και τους εσωτερικούς κανόνες. Εκτός από το σεβασμό του κράτους δικαίου υπάρχει ένα άλλο πιο ουσιαστικό σημείο: ένας οργανισμός θεωρείται νόμιμος εάν επιδιώκει τους στόχους που του έχουν ανατεθεί και αντικατοπτρίζει τις κοινές αξίες που μοιράζονται τα μέλη του.
Το τρίτο στοιχείο της νομιμότητας είναι η αντιπροσωπευτικότητα: ένας οργανισμός θεωρείται νόμιμος αν τα αρμόδια για λήψη αποφάσεων όργανα του γίνονται αντιληπτά ως εκπρόσωποι των μελών του. Τα όργανα λήψης αποφάσεων παρόλα αυτά απολαμβάνουν ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό εκπροσώπησης, ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο αντικατοπτρίζουν άμεσα ή έμμεσα την ιδιότητα μέλους όπως προκύπτει από το σώμα των εκλεκτόρων.
Μιλώντας για αντιπροσωπευτικότητα, ιδιαίτερη προσοχή αξίζει η κύρια μορφή νομιμότητας: ο κοινοβουλευτισμός.
Σήμερα, 24 Κοινοβουλευτικές Συνελεύσεις αποτελούν θεσμικά μέλη Διεθνών Οργανισμών, με παλαιότερη την Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης που ιδρύθηκε το 1946, και με πλέον αποτελεσματικό το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο που είναι ένας πραγματικός συν-νομοθέτης.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αντιπροσωπευτική δημοκρατία στην Ευρώπη είναι κατεξοχήν Δημοκρατία και οι εκλογές είναι το αποκορύφωμά της. Και από το 2007 έχει ξεκινήσει μια εκστρατεία για Κοινοβούλιο του ΟΗΕ.
Η δυνατότητα διεξαγωγής ανοικτών διαβουλεύσεων online – πριν από την έγκριση κανονιστικών πράξεων – ανοίγει το δρόμο για την ανάπτυξη του διαλόγου με την Κοινωνία των Πολιτών και με ενδιαφερόμενα μέρη σε συγκεκριμένους τομείς, ενθαρρύνοντας την εδραίωση θεματικών κοινοτήτων σε ένα Παγκόσμιο Δήμο (που ασχολούνται με το περιβάλλον, τα πολιτικά δικαιώματα, την υγεία και ούτω καθ’ εξής).
Ο κατάλογος των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDGs) εγκρίθηκε -επίσης- μετά από ηλεκτρονική δημοσκόπηση που περιελάμβανε περίπου 8 εκατομμύρια ανθρώπους.
Από το 2012, το UNDP έχει οδηγήσει την παγκόσμια συζήτηση για το τι θα συμπεριληφθεί στην ημερήσια διάταξη εξ ονόματος της Ομάδας Ανάπτυξης του ΟΗΕ. Αυτή η συζήτηση αναζητούσε τις απόψεις και τη συμβολή των ανθρώπων από όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένων περισσότερων από 8 εκατομμυρίων ανθρώπων μέσω της έρευνας του ‘MY World’ και της πλατφόρμας ‘World We Want 2015’.
Κι ακόμα, μεγάλες ομάδες και ενδιαφερόμενα μέρη καλούνται να συμμετάσχουν σε ηλεκτρονική διαβούλευση σχετικά με την παρακολούθηση και την αναθεώρηση της εφαρμογής της Ατζέντας 2030 του ΟΗΕ σε ειδική πλατφόρμα.
Μια αυτόνομη νομιμότητα ενός Διεθνούς Οργανισμού απαιτεί βέβαια κάποιο βαθμό ανεξαρτησίας από τα κράτη μέλη της. Η πραγματική ανεξαρτησία μπορεί να διασφαλιστεί μόνο με ειδικές νομικές διατάξεις και με ένα επαρκή προϋπολογισμό.
Ένα δεύτερο βασικό στοιχείο της δημοκρατίας υπεισέρχεται μόλις γίνουν οι επιλογές, και μπορεί να εγγραφεί στην έννοια της λογοδοσίας.
Λογοδοσία είναι η αναγνώριση και η ανάληψη ευθύνης για αποφάσεις και ενέργειες, το να είσαι υπόλογος, να αναλαμβάνεις υπαιτιότητα, νομικές υποχρεώσεις και να αποδίδεις λογαριασμό. Τα τεχνικά και πολιτικά όργανα είναι υπόλογοι για τις επιλογές τους όταν αναλαμβάνουν πλήρη ευθύνη. Φυσικά, όσο υψηλότερος είναι ο βαθμός ανεξαρτησίας τόσο πιο σημαντικό είναι να υπάρχουν σαφώς καθορισμένοι τρόποι να παραμένει ο οργανισμός υπόλογος απέναντι στα κράτη-μέλη και τους πολίτες τους.
Η αρχή της λογοδοσίας απαιτεί κατ’ αρχάς την γνώση του «ποιος κάνει τι». Μια δεύτερη διάσταση σχετίζεται με την ανάγκη να γνωρίζουμε πώς γίνονται τα πράγματα, πώς χρησιμοποιούνται τα χρήματα, σε ποιο βαθμό οι στόχοι έχουν επιτευχθεί και ποιες προσδοκίες έχουν εκπληρωθεί. Τέλος, αυτό σημαίνει επίσης ότι όσοι κακοδιαχειριστήκαν μπορούν να τιμωρηθούν ή να απομακρυνθούν. Η λογοδοσία είναι το ακριβώς αντίθετο της αυθαίρετης απόφασης που μπορεί να αποδοθεί ακόμη και σε ένα πλήρως νόμιμο θέμα. Απαιτεί: διαφάνεια, κίνητρο αποφάσεων, νομική και πολιτική ευθύνη, υποβολή εκθέσεων σχετικά με τα αποτελέσματα, έλεγχο από εξωτερικούς ανεξάρτητους φορείς, δυνατότητα απαιτήσεων οφειλών, ακόμη και προσφυγής σε δικαστική αρχή.
Σε περίπτωση κακοδιαχείρισης ή αποτυχίας μιας δράσης των οργάνων ενός Οργανισμού, πώς θα μπορούσαν να θεωρηθούν υπεύθυνοι; Ή ακόμα και να καταργηθούν; Από ποιον? Η ατελής εκπροσώπηση των πολιτών, την οποία θεωρούμε αναπόφευκτη, μπορεί εν μέρει να αντισταθμιστεί από μια πλήρως πραγματοποιημένη λογοδοσία, η οποία μπορεί να είναι το αποτέλεσμα καινοτόμων μεθόδων και πειραματικών νομικών εργαλείων.
Στενά συνδεδεμένη με την ανάγκη νομιμότητας και λογοδοσίας – αλλά και απολύτως απαραίτητη για την συμμετοχικότητά – είναι το θέμα της διαφάνειας. Η διαφάνεια συνεπάγεται διαπερατότητα, ικανότητα επικοινωνίας για την έκφραση αναγκών ή παραπόνων. Αφορά τα διαδικαστικά πρότυπα, την πρόσβαση σε έγγραφα και σε άτομα στο οργανόγραμμα. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η κοινωνία των πολιτών βρίσκεται στην πρώτη γραμμή αυτού του αιτήματος για διαφάνεια. Αναμφίβολα, έχει σημειωθεί πρόοδος κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών και η συμβολή του διαδικτύου είναι εξαιρετικής αξίας.
Η διαφάνεια και η προσβασιμότητα αποκτούν ιδιαίτερη αξία και σημασία όταν επιτρέπουν στην κοινωνία των πολιτών να αλληλεπιδρά και να εντάσσεται στην συζήτηση, ή, ακόμα περισσότερο, όταν επιτρέπουν έναν άμεσο διάλογο με πολίτες και ενδιαφερόμενα μέρη μέσω ειδικών καναλιών.
Η συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών πέραν των εμφανών φραγμών που απορρέουν από πολιτισμικά, γλωσσικά ή ψηφιακά κενά στην προσέγγιση μειονοτήτων και μειονεκτουσών ομάδων είναι το βασικό συστατικό για την διασφάλιση της συμμετοχής. Η ελπίδα είναι να υπάρξει, μεσομακροπρόθεσμα, μια πιο ποικιλόμορφη, πολυπολιτισμική κοινωνία των πολιτών, πραγματικά αντιπροσωπευτική του παγκόσμιου πλουραλισμού. Μια ουσιαστική και όχι απλώς τυπική δημοκρατία απαιτεί συγκεκριμένα εργαλεία προς ενσωμάτωση, με στόχο την τόνωση της ευρύτερης δυνατής συμμετοχής. Όλο αυτό προϋποθέτει την υπέρβαση του χάσματος που είναι γνωστό ως ‘ψηφιακό χάσμα’, τόσο από πολιτιστική όσο και από υποδομών άποψη, καθώς και από το γλωσσικό χάσμα.
Μετά την ανάλυση της Δημοκρατίας στα βασικά της στοιχεία – νομιμότητα, λογοδοσία, συμμετοχικότητα – ακολουθεί μια σύνθεση. Η ‘δημοκρατική συνταγή’ που εφαρμόζεται σε έναν συγκεκριμένο διεθνή οργανισμό είναι το αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο επιλέγουμε να συνδυάσουμε αυτά τα τρία βασικά στοιχεία στην Ιδρυτική Συνθήκη, και, ακόμη πριν από αυτό, είναι στον ορισμό της Δημοκρατίας που επιλέγουμε, αυτόν που λειτουργεί καλύτερα σε έναν δεδομένο τομέα και στους συγκεκριμένους σκοπούς αυτού του ίδιου του οργανισμού.
Για να επιτευχθεί ο στόχος της οικοδόμησης μιας νέου είδους έννομης υπερεθνικής δημοκρατικής τάξης, είναι απαραίτητο οι διεθνείς συνθήκες για την ίδρυση των ΔΟ να προβλέπουν σαφή και προσιτή διαδικασία αναθεώρησης και να μην θεωρούνται σαν ‘οριστικές και αμετάκλητες’.
Οι πολιτισμικές και δομικές διαφορές μεταξύ των οργανισμών εμποδίζουν την εξεύρεση λύσεων και μεθόδων καθολικής εφαρμογής. Αυτό που προτείνεται εδώ δεν είναι ένας κόσμος «a la carte» αλλά μια προοδευτική εξέλιξη προς την κατεύθυνση κοινών αξιών. Η προσέγγιση αυτή μας επιτρέπει να διαβάσουμε σε ένα τελεολογικό πλαίσιο μια σειρά μικρών αλλαγών που ήδη συμβαίνουν και θα μας δώσει ένα κλειδί για την ερμηνεία τους. Αναφερόμαστε στους μηχανισμούς καταγγελιών/παραπόνων, εποπτικούς φορείς, ευκαιρίες δομημένου διαλόγου με την κοινωνία των πολιτών που στις μέρες μας αυξάνονται σε αριθμό και αντίκτυπο. Στην Παγκόσμια Τράπεζα, για παράδειγμα, η (The Inspection Panel) ιδρύθηκε το 1993, την ίδια χρονιά η Ανεξάρτητη Ομάδα Αξιολόγησης* (The Independent Evaluation Group) άρχισε να δημοσιεύει τις εκτιμήσεις της. Στα Ηνωμένα Έθνη το 1994, η Γενική Συνέλευση ενέκρινε το ψήφισμα 48/218B για την ίδρυση του Γραφείου Υπηρεσιών Εσωτερικής Επιτήρησης, το 2002 ιδρύθηκε το πρώτο Γραφείο Διαμεσολαβητή και από το 2006 υπηρετεί το UNDP, UNFPA, UNOPS, UNICEF και UN Women. Tο 2008 συστήθηκε η Ανεξάρτητη Συμβουλευτική Επιτροπή Ελέγχου (The Independent Audit Advisory Committee) για την υποστήριξη της Γενικής Συνέλευσης και του Γενικού Γραμματέα. Στο ΔΝΤ το Ανεξάρτητο Γραφείο Αξιολόγησης (Independent Evaluation Office) ιδρύθηκε το 2001.
Το ‘γονίδιο’ (η ιδέα) της υπερεθνικότητας έχει καθοριστική σημασία για τον επηρεασμό της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και μπορεί να παρέχει προωθητική ικανότητα σε οποιοδήποτε άλλο σύστημα. Κάνει την εμφάνισή του κάθε φορά που ανατίθεται σε ένα άτομο ένας ρόλος σε ένα σύστημα διακυβέρνησης, καθώς δίνει στον οργανισμό μια δική του βούληση και νομιμότητα, η οποία δεν είναι η σύνοψη των θελήσεων και των νομιμοτήτων των κρατών-μελών του.
Τα δικαιώματα συμμετοχής σε παγκόσμιο επίπεδο εξελίσσονται ήδη σύμφωνα με το μοντέλο της κοινότητας. Για παράδειγμα, μια παγκόσμια κοινότητα ατόμων που δεσμεύεται να υποστηρίξει πολιτικές για την παύση της κλιματικής αλλαγής, ήταν σαφώς ορατή κατά τις διαπραγματεύσεις της Διάσκεψης COP21 και στις επακόλουθες συζητήσεις μεταξύ κοινωνιών των πολιτών και της γραμματείας ‘Σύμβαση-πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για τις Κλιματικές Μεταβολές’ (UNFCCC). Πριν από δύο χρόνια, χάρη στις πιέσεις της κοινωνίας των πολιτών και των τοπικών κυβερνήσεων, η Προεδρία των Φίτζι της UNFCCC ξεκίνησε τον διάλογο ‘Talanoa’. ‘Talanoa’ είναι μια παραδοσιακή λέξη που χρησιμοποιείται στα νησιά Φίτζι και τον Ειρηνικό για να αντικατοπτρίζει μια διαδικασία περιεκτικού, συμμετοχικού και διαφανούς διαλόγου. Ο σκοπός του είναι να μοιραστεί ιστορίες και να οικοδομήσει ενσυναίσθηση έτσι ώστε να πάρει σοφές αποφάσεις για το συλλογικό καλό. Ήταν ένα μικρό βήμα προς την κατεύθυνση της νομιμότητας και της συμμετοχικότητας.
Η ‘μετά-εθνική’ και η ‘μετα-εδαφική’ δημοκρατία μένει ακόμα να εφευρεθεί. Είναι απαραίτητο να προσεγγίσουμε αυτήν την δημιουργική διαδικασία χωρίς την προκατάληψη που βασίζεται στην εμπειρία του ‘κυρίαρχου εδαφικά κράτους’…
Η εθνική δημοκρατία δεν πρόκειται να εξασθενίσει ούτε θα αντικατασταθεί μεταμορφούμενη εν μία νυκτί σε μια παγκόσμια δημοκρατία. Είναι πιο πιθανό να συμπληρώνεται από μια αυξανόμενη – ας ελπίσουμε δημοκρατική – ενοποίηση-ολοκλήρωση σε παγκόσμιο επίπεδο…!
Μετάφραση: Ανδρέας Προκοπίου (Δίκτυο Συνεργατών)
