Πώς εξήγησα στην τάξη του γιου μου τι είναι ο λαϊκισμός.
Tις προάλλες συνάντησα τυχαία τον καθηγητή ιστορίας του γιου μου και καθώς συζητούσαμε λιγάκι, του ήρθε μια ιδέα: «Μια που είσαι ειδικός στο αντικείμενο του λαϊκισμού, δεν έρχεσαι να μας μιλήσεις γι’ αυτό στην τάξη; Κάποια στιγμή μες στο φθινόπωρο θα ήταν ό,τι πρέπει και για μας και για τα παιδιά. Όλα τους έχουν διεθνικό οικογενειακό υπόβαθρο, και είναι και πανέξυπνα,» είπε και μου χαμογέλασε καθησυχαστικά.
«Γιατί όχι;» απάντησα χαμογελώντας, λίγο από ευγένεια, λίγο από συμπάθεια για τον καθηγητή. Αμέσως όμως μόλις χωριστήκαμε, άρχισα να μετανιώνω για την απερίσκεπτη υπόσχεσή μου.
Ναι μεν έχω διδάξει πολλές φορές το αντικείμενο του λαϊκισμού σε διάφορα πανεπιστήμια, τα μαθήματα όμως αυτά ήταν σχεδιασμένα για φοιτητές. Αυτό εδώ ήταν κάτι εντελώς διαφορετικό. Αυτό που ανέλαβα ήταν να εξηγήσω σε δεκαεφτάχρονους μαθητές το πλέον περίπλοκο από τα σύγχρονα πολιτικά φαινόμενα. Αναρωτιόμουν αν είχαν οποιαδήποτε προηγούμενη γνώση πάνω στο θέμα, αλλά και ποια μέθοδο θα έπρεπε να ακολουθήσω για να τους το εξηγήσω με τρόπο κατανοητό αλλά και ενδιαφέροντα.
Κατά τύχη, ανακάλυψα ακριβώς τι έχουν στο μυαλό τους τα παιδιά αυτής της ηλικίας όταν ακούν για λαϊκισμό. Καθώς «σκρόλαρα» στο twitter μια μέρα πέτυχα ένα tweet μιας καθηγήτριας που είχε ζητήσει από τους Βρετανούς μαθητές της (σημειωτέον, μαθητές του προγράμματος 
) να ορίσουν τον λαϊκισμό. Το tweet συνοδευόταν από μια εικόνα με τις απαντήσεις τους:
Για να περιγράψει κανείς με μια λέξη τι είχαν στο μυαλό τους οι μαθητές, αυτό ήταν «σύγχυση». Κάνοντας ζουμ στην εικόνα θα δει κανείς ότι ο λαϊκισμός συγχέεται με διαφορετικά πολιτικά φαινόμενα όπως ο φασισμός, η δεξιά, ο εθνικισμός, ο σοσιαλισμός, η ακροδεξιά, η δικτατορία και άλλα, ενώ στο ερώτημα ποιοι ηγέτες είναι λαϊκιστές, οι μαθητές του λυκείου υπέδειξαν παράξενους συνδυασμούς όπως ο Τραμπ και ο Πούτιν, ο Φαράζ και ο Κόρμπιν, ο Τσάβες και ο Μαδούρο, ο Χίτλερ και ο Κιμ Τζονγκ-ουν.
Αμέσως συνειδητοποίησα δυο πράγματα. Πρώτον, ότι η σύγχυση των μαθητών λυκείου ως προς το τι είναι ο λαϊκισμός δεν είναι μικρότερη από αυτή των φοιτητών πανεπιστημίου, των δημοσιογράφων σε όλον τον κόσμο, ακόμη και των ακαδημαϊκών. Και δεύτερον, ότι οι κύριες αιτίες της σύγχυσης είναι οι εύκολες γενικεύσεις, η υπεραπλουστευτική αντίληψη του λαϊκισμού ως μια «εμείς εναντίον των άλλων» διχαστική πολιτική, καθώς και η ανάμιξη του λαϊκισμού με μη δημοκρατική, ιδίως ακροδεξιά, πολιτική.
Ιδού λοιπόν ο τρόπος με τον οποίο αποφάσισα να παρουσιάσω το θέμα στην τάξη του γιου μου:
Σε πρώτη φάση, αντί να ζητήσω τους δικούς τους ορισμούς για τον λαϊκισμό, κάλεσα τους μαθητές να συλλογιστούν τον ακόλουθο ορισμό που δίνεται από το δημοφιλές λεξικό της Google.
Λαϊκισμός: ουσ., ενδιαφέρον για τα προβλήματα των απλών ανθρώπων. «Είναι φανερό ότι ο λαϊκισμός σου ταυτίζεται με την κατώτερη τάξη» / Το να απευθύνεται ή να στοχεύει κανείς στους απλούς ανθρώπους «ο νεολαϊκισμός δεν κατάφερε να αυξήσει την επισκεψιμότητα των μουσείων τέχνης».
Όταν τους ρώτησα τι λένε για αυτόν τον ορισμό του λαϊκισμού ως «το ενδιαφέρον για τα προβλήματα των απλών ανθρώπων», η αντίδρασή τους ήταν άμεση: «Ακούγεται λογικό», είπαν, «μα δεν είναι αυτός ακριβώς ο ορισμός της ίδιας της δημοκρατίας; Δεν είναι ένα σύστημα όπου τα προβλήματα των ανθρώπων επιλύονται από τους εκλεγμένους αντιπροσώπους τους;»
«Έχετε δίκιο», είπα, πανευτυχής που δυο σημαντικά εμπόδια, οι σαρωτικές γενικεύσεις από τη μια και η ιδέα ότι ο λαϊκισμός είναι αντίθετος προς τη δημοκρατία από την άλλη, είχαν ήδη ξεπεραστεί. «Ο λαϊκισμός έχει τα χαρακτηριστικά της δημοκρατίας, όχι όμως ο π ο ι α σ δ ή π ο τ ε δημοκρατίας», είπα.
«Ακόμα και έτσι, ο λαϊκισμός πάντα χωρίζει την κοινωνία στα δύο, στην ελίτ από τη μια και στους απλούς ανθρώπους από την άλλη», είπε ένας άλλος μαθητής και συνέχισε λέγοντας: «Ας δούμε για παράδειγμα τον Ντόναλντ Τραμπ και πως μετέτρεψε τον διαχωρισμό μεταξύ Ρεπουμπλικάνων και Δημοκρατικών σε διαχωρισμό μεταξύ των απλών Αμερικανών και της αμερικανικής ελίτ.»
«Αυτό είναι αλήθεια!» απάντησα «και αυτός είναι ο λόγος που πολλοί δημοσιογράφοι και ακαδημαϊκοί ορίζουν τον λαϊκισμό ως την ιδέα ότι η κοινωνία χωρίζεται σε δυο ανταγωνιστικά στρατόπεδα, από τα οποία το ένα αποτελείται από τους απλούς ανθρώπους και το άλλο από την ελίτ, η οποία αναπαριστάται ως ο «εχθρός του λαού»».
«Μόνο που αυτή», συνέχισα, «αποτελεί μια μάλλον επιφανειακή περιγραφή του λαϊκισμού, καθώς η διχαστική πολιτική δεν είναι αποκλειστικότητα του λαϊκισμού. Ο κομμουνισμός επίσης, τόσο ως ιδεολογία όσο και ως συγκεκριμένη πολιτική, βασίζεται κυρίως στη διάκριση μεταξύ των εργαζόμενων πολιτών και των αντιπάλων τους, των καπιταλιστών. Το ίδιο ισχύει και για τα διάφορα απολυταρχικά και φασιστικά καθεστώτα, όπως δείχνουν πολλές μελέτες. Το παρακάτω βιβλίο είναι ένα πρόσφατο παράδειγμα με πολύ κατατοπιστικό τίτλο αλλά και υπότιτλο.
ΠΩΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ Ο ΦΑΣΙΣΜΟΣ
Η ΔΙΧΑΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
«Εμείς & Αυτοί»
ΤΖΕΗΣΟΝ ΣΤΑΝΛΕΫ
«Εντάξει,» ανταπάντησε ένας άλλος μαθητής, «καταλαβαίνουμε πως ο λαϊκισμός δεν είναι αντίθετος προς τη δημοκρατία και ότι η διχαστική αυτή πολιτική υπάρχει σε διάφορα πολιτικά συστήματα. Είναι όμως πάντα ένα ακροδεξιό φαινόμενο, έτσι δεν είναι;»
«Όχι, δεν είναι!» απάντησα. Αυτό το λάθος γίνεται συχνά και οφείλεται σε αυτό που αποκαλείται εσφαλμένη συνωνυμία και σημαίνει ότι διαφορετικές λέξεις χρησιμοποιούνται ωσάν να είχαν την ίδια σημασία. Πάρτε για παράδειγμα το παρακάτω tweet ενός πολυγραφότατου σε τέτοια θέματα θεωρητικού, ο οποίος παρόλα αυτά συνδέει την ακροδεξιά με τον λαϊκισμό, με αποτέλεσμα να αυξάνεται η σύγχυση των εννοιών…
Κας Μούντε: 
Ασχολήθηκα με την ακροδεξιά πολιτική πολύ πριν ονομαστεί λαϊκισμός.
Αρκεί μια ματιά στη σύγχρονη πολιτική σκηνή για να δει κανείς ότι η συμπερίληψη της ακροδεξιάς και του λαϊκισμού σε μια πρόταση δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Πρώτον, δεν είναι όλα τα λαϊκιστικά κόμματα ακροδεξιά. Υπάρχει και άπλετος αριστερός λαϊκισμός και μάλιστα μερικά από τα αριστερά λαϊκιστικά κόμματα είναι ακροαριστερού τύπου, όπως φαίνεται από την περίπτωση του Τσάβες και του διαδόχου του Μαδούρο στη Βενεζουέλα ή του κυβερνώντος κόμματος του ΣΥΡΙΖΑ στην πατρίδα μου, την Ελλάδα. Δεύτερον, δεν είναι όλα τα ακροδεξιά κόμματα λαϊκιστικά. Μερικά από αυτά είναι απλώς αντιευρωπαϊκά και τοπικιστικά, άλλα αμιγώς εθνικιστικά (όπως το κυβερνόν κόμμα στην Πολωνία) και άλλα ολοκληρωτικά φασιστικά, όπως είναι η Χρυσή Αυγή, και πάλι στην Ελλάδα.»
«Ωραία», αναφώνησε ξαφνικά ένας μαθητής, «τώρα μας έγινε ξεκάθαρο ότι ο λαϊκισμός είναι ένα είδος δημοκρατικής πολιτικής, ένα όμως που χρησιμοποιεί τον διχαστικό πολιτικό λόγο – την «εμείς/αυτοί» αντίθεση – με έναν τρόπο που είναι επίσης κοινός των μη δημοκρατικών και φασιστικών κομμάτων, και ο οποίος συναντάται τόσο σε αριστερές όσο και δεξιές παραλλαγές. Πως όμως θα ορίζατε τον λαϊκισμό με έναν πιο περιεκτικό τρόπο; Και πώς θα τον αναγνωρίζουμε όταν τον βλέπουμε; Και τελικά, είναι κάτι που θα πρέπει να μας ενδιαφέρει;»
«Πολύ καλές ερωτήσεις», απάντησα. «Ας προσπαθήσουμε να τις απαντήσουμε όλες μαζί» πρότεινα, και ζωγράφισα στον πίνακα δυο φιγούρες πάνω σε μια τραμπάλα…
Φανταστείτε, εξήγησα, ότι η τριγωνική βάση, το υπομόχλιο, είναι η δημοκρατία και οι δυο φιγούρες πάνω στη δοκό, τον μοχλό, αναπαριστούν δυο διαφορετικές μορφές της. Η μια μορφή δημοκρατίας είναι αυτή που δημιούργησαν οι παππούδες σας μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, και στην οποία έζησαν οι γονείς σας και έχετε την τύχη να ζείτε και εσείς. Την ονομάζουμε φιλελεύθερη δημοκρατία και έχει τρία βασικά γνωρίσματα:
1. θεωρεί δεδομένη την ύπαρξη πληθώρας διαφορετικών κοινωνικών ομάδων και συμφερόντων,
2. μάχεται όμως για την εξισορρόπηση των δυνάμεων και τη συναίνεση,
3. την οποία επιτυγχάνει με βάση τον σεβασμό στην αρχή του κράτους δικαίου και την προστασία των μειονοτήτων.
Η άλλη μορφή δημοκρατίας, αποκαλέστε την αν θέλετε «λαϊκιστική δημοκρατία», έχει τα αντίθετα ακριβώς χαρακτηριστικά: Θεωρεί ότι η κοινωνία χωρίζεται σε δύο και μόνο κοινωνικές κατηγορίες, σε αδρές γραμμές, τους κυβερνώντες και τους κυβερνώμενους, θεώρηση η οποία γεννά κοινωνική πόλωση και πολιτική αντιπαράθεση, ενώ ταυτόχρονα προωθεί τον «πλειοψηφισμό» εις βάρος του κράτους δικαίου.
Έχοντας στο νου αυτή τη διαφοροποίηση των χαρακτηριστικών των δύο μορφών δημοκρατίας, θα μπορούσαμε να ορίσουμε τον λαϊκισμό απλώς ως το αντίθετο της φιλελεύθερης δημοκρατίας, και άρα ως δημοκρατικό αφιλελευθερισμό. Τώρα, όπως λέει και η γνωστή ρήση, μια δοκιμή θα σας πείσει. Οπότε, σκεφτείτε ένα δημοκρατικό καθεστώς το οποίο γνωρίζετε καλά από την εμπειρία σας, τους παρότρυνα, και μετά προσπαθήστε να αξιολογήσετε αν έχει τα χαρακτηριστικά της φιλελεύθερης ή της λαϊκιστικής δημοκρατίας. Είναι απλό, έτσι δεν είναι ;
Τέλος όσον αφορά την ερώτηση αν πρέπει να σας ενδιαφέρει ο λαϊκισμός εν γένει, πρόσθεσα, θα χρειαστεί να ρίξουμε άλλη μια ματιά στις φιγούρες της παραπάνω εικόνας. Σύμφωνα με τους νόμους της μηχανικής, η τραμπάλα είναι ένας μοχλός του οποίου η κατεύθυνση, προς τα πάνω ή προς τα κάτω, καθορίζεται από τις δυνάμεις που ασκούνται σε κάθε άκρο του. Καθώς ο λαϊκισμός ενδυναμώνεται και εξαπλώνεται στις δυτικές κοινωνίες, κατέληξα, γίνεται ισχυρός αντίπαλος για τη φιλελεύθερη δημοκρατία και την έχει ήδη υπερσκελίσει σε διάφορες χώρες στην Ευρώπη και αλλού. Τώρα αναρωτηθείτε: Σε τι είδους δημοκρατία θέλετε να ζείτε; Αν η απάντησή σας είναι ότι θέλετε να συνεχίσετε να ζείτε σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία, τότε είναι απαραίτητο να γνωρίζετε ποιος είναι ο «εχθρός»…
Καθώς τελείωνε το μάθημα, και προσπαθούσα να καταλάβω αν είχε βελτιωθεί το επίπεδο κατανόησης των μαθητών σε σχέση με τον λαϊκισμό, έστρεψα το βλέμμα μου στον καθηγητή της ιστορίας. Εκείνος μου χαμογέλασε ενθαρρυντικά…
