Σε μια εποχή όπου η λογική και η κριτική σκέψη είναι πιο ζωτικής σημασίας από ποτέ, μέρη της κοινωνίας φαίνεται να κινούνται προς την αντίθετη κατεύθυνση – προς την παραπληροφόρηση, την αυταρχική διακυβέρνηση και την πολιτισμική διάβρωση. Ο κόσμος μοιάζει εγκλωβισμένος σε μια μόνιμη κατάσταση πολυκρίσης: οικονομική αστάθεια, οικολογική κατάρρευση, γεωπολιτικές εντάσεις και κοινωνικός κατακερματισμός. Αντί, όμως, να αντιμετωπίζουν αυτές τις προκλήσεις με λογική και λύσεις βασισμένες σε αποδείξεις, τμήματα του πληθυσμού καταφεύγουν στην πόλωση, τις θεωρίες συνωμοσίας και τη νοσταλγία για απολυταρχικά μοντέλα εξουσίας.
Αυτό δεν είναι απλώς μια αποτυχία της ατομικής σκέψης, αλλά μια συστημική κρίση της κριτικής αντίληψης. Ο δημόσιος διάλογος έχει καταληφθεί από προπαγανδιστές, ψηφιακούς θαλάμους αντήχησης (echo chambers) και την εμπορευματοποίηση της οργής. Η παραπληροφόρηση εξαπλώνεται με απαράμιλλη ταχύτητα, οπλισμένη με τα ίδια εργαλεία που άλλοτε θεωρούνταν φορείς διαφωτισμού. Ο πολιτισμός μας δεν είναι απλώς απροετοίμαστος για τις κρίσεις που αντιμετωπίζει, αλλά, συχνά, υπονομεύει τις ίδιες τις λύσεις που θα μπορούσαν να τις αναχαιτίσουν.
Δεν κινούμαστε, πλέον, εξελικτικά προς μια πιο πεφωτισμένη κοινωνία· αντίθετα, βιώνουμε ανησυχητικά σημάδια οπισθοδρόμησης. Διανοητές και στοχαστές εδώ και δεκαετίες προειδοποιούσαν για έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι, ανίκανοι να διακρίνουν την αλήθεια από το ψέμα, θα στρέφονταν σε δημαγωγούς λαοπλάνους και τσαρλατάνους. Αυτή η προειδοποίηση δεν είναι θεωρητική· μετατρέπεται στην πραγματικότητα μας. Οι συνέπειες αυτής της μετάβασης δεν θα είναι αφηρημένες, θα διαμορφώσουν το μέλλον των κοινωνιών μας και τις ζωές των επόμενων γενεών.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι σχεδιασμένος για διαρκές στρες. Η οικονομική ανασφάλεια, οι κλιματικές καταστροφές και οι πολιτικές αναταραχές γεννούν μια έντονη ψυχολογική ανάγκη για βεβαιότητα. Αλλά, ο πραγματικός κόσμος δεν προσφέρει τέτοιες διαβεβαιώσεις. Οι επιστήμονες προειδοποιούν για την επιδείνωση της οικολογικής κρίσης, τα δεδομένα δείχνουν εκτεταμένες ανισότητες και οι παγκόσμιοι θεσμοί αγωνίζονται να διατηρήσουν την τάξη σε ένα ολοένα και πιο χαοτικό περιβάλλον. Για πολλούς, η πολυπλοκότητα αυτή είναι δυσβάσταχτη και η πίστη σε έναν ισχυρό ηγέτη που «έχει όλες τις απαντήσεις» μοιάζει μια δελεαστική εναλλακτική. Ιστορικά, οι κρίσεις γεννούν την απολυταρχία. Όταν οι άνθρωποι αισθάνονται αδύναμοι, αναζητούν κάποιον που ισχυρίζεται πως έχει όλες τις απαντήσεις, κάποιον που προβάλλει δύναμη– ακόμα κι αν αυτή η δύναμη εκδηλώνεται μέσω της απλοϊκής ρητορικής, της επίδειξης ισχύος και της άρνησης της πραγματικότητας. Η άνοδος λαϊκιστών δημαγωγών σε ολόκληρο τον κόσμο δεν είναι τυχαία· είναι το αποτέλεσμα της απώλειας αυτοπεποίθησης των πολιτών στην ικανότητά τους να επιφέρουν πραγματικές αλλαγές. Ελλείψει λύσεων, στρέφονται σε αφηγήσεις που τους απαλλάσσουν από την ευθύνη.
Αυτή η πολιτισμική στροφή δεν συμβαίνει μεμονωμένα. Είναι η αντανάκλαση μιας ευρύτερης απόρριψης του ορθολογισμού. Ο αντιδιανοουμενισμός είναι σε άνοδο. Η παιδεία αποδυναμώνεται, η επιστήμη υποτιμάται και η εμπειρογνωμοσύνη απορρίπτεται ως «ελιτιστική». Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, οι θεωρίες συνωμοσίας ευδοκιμούν, προσφέροντας την ψευδαίσθηση της «κρυμμένης γνώσης» σε εκείνους που νιώθουν προδομένοι από τους θεσμούς.
Σήμερα, δεν παρατηρούμε απλώς αδιαφορία προς την αλήθεια· βλέπουμε την ενεργή υπονόμευσή της. Ο εορτασμός της άγνοιας έχει μετατραπεί σε εργαλείο πολιτικής. Οι επιστημονικές ανησυχίες για το κλίμα απορρίπτονται ως «υστερίες», οι ελεγκτές γεγονότων (fact-checkers) στοχοποιούνται, ενώ οι αλγόριθμοι προωθούν ό,τι είναι πιο προκλητικό, διχαστικό και συναισθηματικά φορτισμένο.
Η πολυκρίση όλο και επιταχύνεται, και αντί να αντιμετωπίζεται με λογική, πολλοί άνθρωποι επιλέγουν τις φαντασιώσεις έναντι της πραγματικότητας και την αυταπάτη που προσφέρει η ψευδαίσθηση του ελέγχου.
Αυτή η κατάρρευση δεν είναι μόνο ηθική, περιβαλλοντική ή οικονομική. Είναι η κατάρρευση της ίδιας της αλήθειας, η αποσύνθεση του ίδιου του πολιτισμού. Σε έναν κόσμο που πνίγεται στην παραπληροφόρηση, όπου η πραγματικότητα υπαγορεύεται από κάποιους που κατέχουν θέσεις ισχύος, το ερώτημα που διατυπώνουν ορισμένοι δεν είναι πλέον αν έρχεται η κατάρρευση, αλλά πόσο γρήγορα θα αναλώσει τα πάντα.
Όλα τα παραπάνω οδηγούν σε αυτή την έννοια που συζητείται όλο και περισσότερο: τον «απο-πολιτισμό». Ο όρος περιγράφει τη διαδικασία με την οποία ένας πολιτισμός, μια κοινωνία ή μια κοινότητα χάνει τα θεμελιώδη πολιτιστικά, πνευματικά, ηθικά και δημοκρατικά του στοιχεία, οδηγούμενος σε παρακμή, αποδιοργάνωση και, τελικά, σε μια νέα μορφή βαρβαρότητας. Τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της διαδικασίας είναι η παρακμή της παιδείας & της γνώσης, η διάλυση των θεσμών και η αποδυνάμωση της δημοκρατίας, η απαξίωση της τέχνης και της καλλιτεχνικής εν γένει δημιουργίας, η άνοδος της πόλωσης και του λαϊκισμού, η υπονόμευση της ατομικής ευθύνης και της ηθικής, όπως και ο τεχνολογικός αποπροσανατολισμός. Σε αντίθεση με τον πολιτισμό, που είναι μια διαδικασία σταδιακής εξέλιξης, ο αποπολιτισμός είναι μια διαδικασία αποδόμησης. Δεν οδηγεί προς τα εμπρός, αλλά διαλύει τις θεμελιώδεις αξίες που επέτρεψαν στις κοινωνίες να προοδεύσουν.
Ζούμε σε μια εποχή που τμήματα του πληθυσμού έχουν χάσει τον προσανατολισμό τους. Έμειναν στο περιθώριο, αναπτύσσοντας μια δυσαρέσκεια που εκφράζεται στην κάλπη (αριστερός και δεξιός λαϊκισμός) και στην καθημερινή βία. Μια από τις κινητήριες δυνάμεις πίσω από αυτές τις απογοητεύσεις είναι η κοινωνική δικτύωση. Όλοι έχουν πρόσβαση σε αυτό, σπαταλούν χρόνο σε αυτό και επηρεάζονται πολύ απ’ αυτά που ακούν και βλέπουν. Δυστυχώς, είναι στη φύση του ανθρώπου να ελκύεται από τον εντυπωσιασμό. Και ο μηχανισμός ανταμοιβής των κοινωνικών δικτύων (likes) ενθαρρύνει τον αγώνα για εντυπωσιασμό. Είναι φυσικό αυτές οι απογοητεύσεις και η βία που δημιουργούν να αυτοτροφοδοτούνται.
Η πορεία αυτή όμως μπορεί να αντιστραφεί. Η διαδικασία του αποπολιτισμού δεν είναι ξαφνική· είναι σταδιακή, συστημική και πολυπαραγοντική. Δεν είναι αναπόφευκτη. Οι κοινωνίες μπορούν να ανακάμψουν, αλλά αυτό απαιτεί προσπάθεια, επένδυση στην παιδεία, αποκατάσταση των θεσμών και αναγνώριση του πολιτισμού ως ζωτικής σημασίας στοιχείο για τη δημοκρατία. Εξού και στο τεύχος αυτό, εμβαθύνουμε στο φαινόμενο του «απο-πολιτισμού», εξετάζουμε τις αιτίες και τις επιπτώσεις του και αναδεικνύουμε τρόπους αντιμετώπισής του. Ο πολιτισμός είναι επιλογή – και η ευθύνη της επιλογής βαραίνει όλους μας.
