Η τρέχουσα γεωπολιτική εξέλιξη επικεντρώνεται στον ανταγωνισμό της Δύσης με τις «αυταρχικές χώρες». Το ανωτέρω αφήγημα θεωρεί πως η Δύση παρακμάζει σε οικονομικούς και δημογραφικούς όρους. Η παρακμή αυτή εκ των πραγμάτων θα αλλάξει και την παγκόσμια στρατιωτική ισορροπία δυνάμεων.
Ειδικότερα θεωρείται ότι η αρχική ομάδα κρατών BRICS (Βραζιλία, Ρωσία Ινδία, Κίνα), έχει πλέον ενδυναμωθεί υπερβολικά με συνεχείς διευρύνσεις. Το 2010 με τη συμμετοχή της Νότιας Αφρικής. Ακολούθησε το 2024 η ένταξη των χωρών Αιγύπτου, Αιθιοπίας, Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, και Ιράν (η Αργεντινή αποσύρθηκε μετά από αλλαγή κυβέρνησης). Τον Ιανουάριο του 2025 εντάχθηκαν οι ακόλουθες χώρες: Λευκορωσία, Βολιβία, Κούβα, Καζαχστάν, Μαλαισία, Ταϋλάνδη, Ουγκάντα, Ουζμπεκιστάν, Ινδονησία. Πλέον, οι BRICS αντιπροσωπεύουν το 41% του παγκόσμιου ΑΕΠ, και έχουν κυρίαρχο ρόλο στον αγροτικό τομέα αφού μόνο Βραζιλία Ινδία και Κίνα παράγουν τα δύο-τρίτα της παγκόσμιας παραγωγής ζάχαρης, ενώ μόνο Βραζιλία και Κίνα παράγουν το 30% της παγκόσμιας παραγωγής καλαμποκιού. Επίσης, Ινδία και Κίνα παράγουν το 40% της παγκόσμιας πατατοπαραγωγής και πλέον του 50% της παγκόσμιας παραγωγής ρυζιού. Τρία άλλα μέλη (Ινδονησία, Μαλαισία, Ταϋλάνδη) παράγουν το 90% της παγκόσμιας παραγωγής φοινικέλαιου, ενώ Ινδία, Ρωσία και Κίνα παράγουν πάνω από το 40% της παγκόσμιας παραγωγής σιταριού. Παράλληλα οι BRICS ελέγχουν πλέον του 42% της παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου και φυσικού αερίου και πλέον του 72% της παγκόσμιας παραγωγής σπάνιων γαιών δηλαδή των κρίσιμων υλικών της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι δυτικοί σχεδιαστές γεωπολιτικής δεν λαμβάνουν υπ’ όψην τους την άνοδο ενός μεσαίου πόλου ισλαμικών χωρών (Πακιστάν, Τουρκίας, Σαουδικής Αραβίας, Ινδονησίας, Μαλαισίας, Αζερμπαϊζάν, Τουρκμενιστάν, Κιργιζίας). Σκοπός του άρθρου είναι η ανάδειξη εντός αυτού του πόλου της νέας τουρκικής υψηλής στρατηγικής η οποία είναι άκρως αντι-δυτική και η τυχόν ολική ή μερική υλοποίησή της θα προκαλέσει τεράστιες ζημιές τόσο στα αμερικανικά όσο και στα ευρωπαϊκά συμφέροντα.
Η Ατζέντα της Άγκυρας
Η νέα τουρκική στρατηγική παρουσιάζεται σε πλήθος επίσημων όσο και ακαδημαίκών κειμένων. Στα πλαίσια μίας συνοπτικής παρουσιάσης αναφερόμαστε σε αμιγώς πανεπιστημιακές μελέτες. Ειδικότερα ο αναπληρωτής καθηγητής Canan Tercan στο Τμήμα Διεθνών Σχέσεων στο πανεπιστήμιο Aydin της Κωσταντινούπολης σε άρθρο του στην εφημερίδα Daily Sabah στις 17-7-2025 με τίτλο: «Αλλάζοντας το Χάρτη: Ο διάδρομος ισχύος Τουρκίας-Ισπανίας μπορεί να αλλάξει τη Μεσόγειο» αναφέρει:
«Η λεκάνη της Μεσογείου είχε πάντα μεγάλη γεωπολιτική αξία ως σταυροδρόμι Ευρώπης, Αφρικής και Ασίας. Στο εγγύς μέλλον η ανάδυση ενός νέου μπλοκ ισχύος …τοποθετημένου ενάντια στην νεο-αποικιακή ατζέντα της Δύσης έχει τη δυνατότητα να διαταράξει ριζικά την παγκόσμια ισορροπία δυνάμεων. Αυτή η αναδυόμενη συμμαχία έχει όλα τα στοιχεία ενεργητικού: νερό, τρόφιμα, ενέργεια, άμυνα, εμπορικούς διαύλους, και τουρισμό [στοιχεία] που απαιτούνται για αυτάρκεια, χωρίς να βασίζεται σε εξωτερικές δυνάμεις…
Tο 2025 η ανατολική Μεσόγειος είναι μία από τις πλέον ανταγωνιστικές περιοχές για ενέργεια, άμυνα και διπλωματική επιρροή… Η Συμφωνία οριοθέτησης ΑΟΖ Τουρκίας-Λιβύης που υπογράφτηκε στις 27 Νοεμβρίου 2019΄… [είναι]…στρατηγικό σύμφωνο νομιμοποίησης των τουρκικών ενεργειακών και πολιτικών δράσεων… Επίσης οι τρέχουσες συμφωνίες Τουρκίας-Συρίας επιτρέπουν τη μελλοντική υπογραφή συμφωνίας οριοθέτησης ΑΟΖ [Τουρκίας-Συρίας] … επιπλέον η Τουρκία έχει υπογράψει συμφωνία οριοθέτησης ΑΟΖ με την Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου (ΤΔΒΚ) … ο ενεργειακός διάδρομος με το Αζερμπαϊζάν (ΤΑΝΑΡ-ΤΑΡ), το υγροποιημένο φυσικό αέριο (LNG) και οι επενδύσεις στην άμυνα του Κατάρ, η έρευνα για υδρογονανθρακες και η συνεργασία σε ναυτικές υποδομές με την Σομαλία …δείχνουν το στρατηγικό ναυτικό ιστό της Τουρκίας… Με το Σουδάν [υπάρχουν επίσης] συμφωνίες ασφαλείας και ενεργειακής συνεργασίας… Ταυτόχρονα οι διαπραγματεύσεις με την Αλγερία και τη Τυνησία σε θέματα ενέργειας και άμυνας προχωρούν. Το καλοκαίρι του 2025 η Τουρκία μπήκε στη διαδικασία δημιουργίας μεικτής επιτροπής με την Αίγυπτο. …Ελλάδα, Γαλλία και Ισραήλ έδρασαν …και περικύκλωσαν την Τουρκία στην ανατολική Μεσόγειο προβάλλοντας μαξιμαλιστικές θέσεις… και προτείνοντας τον αγωγό EastMed μαζί με την Ελληνο-κυπριακή Διοίκηση. …Η Γαλλία προχώρησε σε εξορύξεις, η Ελλάδα ενίσχυσε τις αμυντικές γραμμές σε Αιγαίο, Κρήτη και υπέγραψε συμφωνίες με την Αίγυπτο. Το Ισραήλ ανέπτυξε ενεργειακή διπλωματία με Ελλάδα και Ελληνο-κύπριους με σχέδια για εξαγωγή [φυσικού] αερίου από τις πηγές Leviathan και Tamar στην Ευρώπη. Αυτό το…μπλόκ έχει αναπτύξει πολιτικές, στρατιωτικές και ενεργειακές συνεργασίες με στόχο την αποτροπή [της] Τουρκίας στη Μεσόγειο. Όμως ενώ χώρες όπως η Ελλάδα και η Γαλλία δίνουν προτεραιότητα στα δικά τους συμφέροντα σε τέτοιες συμμαχίες η Τουρκία προσέφερε πιό ελκυστικές [και] αμοιβαία επωφελείς προτάσεις …κάνοντας την πιο στρατηγικό ελκυστικό και αξιόπιστο σύμμαχο στον οικονομικό και τον αμυντικό τομέα.
Αυτή είναι η τρέχουσα κατάσταση. Τι πρέπει λοιπόν να γίνει για να αδρανοποιηθεί ο άξονας Ελλάδας-Γαλλίας-Ισραήλ ο οποίος είναι μία δυτικά υποστηριζόμενη απειλή για την περιοχή; Η απάντηση βρίσκεται στη συνεργασία των περιοχών της Ιβηρικής και του Μαγκρέμπ. Η Ισπανία υπό την ηγεσία του πρωθυπουργού Πέδρο Σάντσεζ έχει περιθωριοποιηθεί από τη Δύση για την ειρηνόφιλη και δίκαιη στάση της στη γενοκτονία της Γάζας. Ταυτόχρονα, οι ΗΠΑ ζήτησαν την αύξηση των αμυντικών προϋπολογισμών [των χωρών του ΝΑΤΟ] στο 5% του ΑΕΠ, κίνηση που σε τακτικό επίπεδο αποσκοπεί στην [οικονομική] αποδυνάμωση των χωρών της ΕΕ που τις αναγκάζει να αγοράσουν αμερικανικά οπλικά συστήματα. Ο Σάντσεζ απέρριψε αυτή την απαίτηση [των ΗΠΑ]…ο μόνος από τους ηγέτες που έσπασε την κόκκινη γραμμή… Η Ισπανία είναι …χώρα με μεγάλες εκτάσεις ορυκτό πλούτο, τουρισμό και …σημαντικές εμπορικές οδούς. Έχει σημαντικούς …δεσμούς με την Πορτογαλία και το Μαρόκκο … στην ερχόμενη περίοδο η συνεργασία μεταξύ Ισπανίας [Πορτογαλίας] Μαρόκκου, Τουρκίας, Λιβύης, Συρίας, “ΤΔΒΚ”, Αλγερίας, Τυνησίας, Αλβανίας, Μαυροβουνίου και άλλους παράγοντες θα αναδυθεί ένας ισχυρός θαλάσσιος άξονας με δυνατότητα να εδραιώσει περιφερειακή ηγεμονία στη Μεσόγειο.
Αυτός ο συνασπισμός θα δρα ως δίαυλος εμπορίου, άμυνας και ενέργειας από την Αμερική στην Ευρώπη, την Αφρική και την Ασία, πριονίζοντας τις αποικιοκρατικές πρακτικές της Δύσης, τις οικονομικές της κυρώσεις και αποσταθεροποιόντας την ηγεμονία της. Οι χώρες της Μέσης Ανατολής και της Μεσογείου θα ωφεληθούν από αυξημένη ασφάλεια και οικονομική ανάπτυξη. Με γόνιμα εδάφη, σημαντικούς εμπορικούς διάυλους, ισχυρά αποθέματα ενέργειας, ισχυρό τουριστικό όραμα αυτή η συμμαχία που ενώνει τα δύο άκρα της Μεσογείου μπορεί σύντομα να γίνει ισχυρότερη της ΕΕ.
Η Κίνα που αντιτίθεται στην αμερικανική ηγεμονία μπορεί παρασκηνιακά να υποστηρίξει αυτή τη συμμαχία, …η διασύνδεση των εφοδιαστικών αλυσίδων Βορείου Αφρικής, Ευρώπης, Ασίας μπορεί να επιτευχθεί με τη σύνδεση …του λιμένος της Ταγγέρης (Μαρόκκο) με το λιμάνι της Αλγεθίρας (Ισπανία) και τα λιμάνια Μερσίνας, Σμύρνης και Φίλιος (Τουρκία)…ως πύλες εισόδου για κεντρική Ασία και Κίνα. Αυτός ο δίαυλος οδηγεί σε ασφαλή και ανεξάρτητη οικονομική ανάπτυξη ελεύθερη από το Δυτικό έλεγχο… Η Παλαιστίνη διαθέτει [ σημαντικά] αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου και η στρατηγική της θέση στην ακτή της Μεσογείου αυξάνει τη γεωπολιτική της σημασία… το πραγματικό κίνητρο πίσω από τη γενοκτονία η οποία υποστηρίζεται από τη Δύση και τις ΗΠΑ δεν είναι ιδεολογικό, αλλά η επιθυμία για έλεγχο αυτών των εδαφών και των πρώτων υλών. Τυχόν αναγνώριση Παλαιστινιακού Κράτους… θα οδηγήσει την Παλαιστίνη σε συμμαχία με την Τουρκία… συνεργαζόμενη με το αναδυόμενο αντι-ηγεμονικό μπλόκ που αμφισβητεί τον άξονα της Δυτικής επιθετικότητας. Έτσι θα απελευθερωθεί η Μεσογειακή ισχύς από την αποικιοκρατική ισχύ..».
Βλέπει πολύ μακριά…
Πέραν των ανωτέρω η τουρκική γεωπολιτική αναπτυσεται σε δύο άλλους γεωγραφικούς άξονες, στην Ασία και στην Αφρική.
Στην Ασία οι συμφωνίες αμυντικής και οικονομικής συνεργασίας με το Πακιστάν, την Ινδονησία, τη Μαλαισία, το Μπαγκλαντές βάζουν ένα τουρκικό (δούρειο) ίππο σε μία γεωπολιτική περιοχή η οποία αποτελεί μήλον της έριδος μεταξύ Ινδίας-Κίνας-ΗΠΑ. Ο τουρκικός ίππος θα κινηθεί υπέρ του ενός ή του άλλου παίκτη ανάλογα με το τι θα αποκομίσει παρασκηνιακά εκ του κάθε ενός. (Ως γνωστόν στους παίκτες του σκακιού ο ίππος δεν είναι το πλέον δυνατό άλλα ούτε και το πλέον αδύναμο στοιχείο του παιγνίου).
Στην Αφρική η τουρκική παρουσία σε Σομαλία (στο κέρας της Αφρικής και στην είσοδο της Ερυθράς Θάλασσας και του Σουέζ), σε συνδιασμό με την παρουσία της σε Σουδάν, Σενεγάλη (στον Ατλαντικό), Αιθιοπία, Κένυα, Ρουάντα, Νιγηρία και Λιβύη, οδηγεί σε ένα πλέγμα πολλαπλού ελέγχου της περιοχής του Σαχέλ. Ο αντίστοιχος τουρκικός ίππος στην περιοχή αποκομίζει οικονομικά ωφέλη, χτίζει εμπορικούς διαύλους, εξάγει τουρκικής κατασκευής όπλα, επηρεάζει «μεταναστευτικές» ροές κλπ. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ το 2002 η Τουρκία είχε 12 πρεσβείες στην Αφρική, το 2024 αυτές είχαν αυξηθεί σε 44. Αντίστοιχα το 2008 υπήρχαν 10 πρεσβείες αφρικανικών χωρών στην Τουρκία και το 2024 ο αριθμός είχε αυξηθεί σε 38. Ο όγκος εμπορίου μεταξύ Τουρκίας και Αφρικής αυξήθηκε από $4,3 δις το 2002 στα $36 δις το 2024. Τέλος οι τουρκικές επενδύσεις στην Αφρική αυξήθηκαν από $67 εκ. το 2003 στα $10 δις το 2024.
Και σε αυτή την περιοχή ο ίππος κινείται μεταξύ Ινδίας-Κίνας-ΗΠΑ, αλλά και Ευρώπης-Ρωσίας. Ο πιθανός τουρκικός έλεγχος ναυτικών βάσεων και λιμένων σε Σομαλία και Σενεγάλη θα οδηγούσε σε τεράστια γεωπολιτικά οφέλη καθώς και σε αυξημένη διαπραγματευτική ισχύ έναντι των παραδοσιακών ναυτικών αγγλο-σαξωνικών δυνάμεων. Φυσικά η παραδοσιακή τουρκική δραστηριότητα σε Βαλκάνια, Καύκασο, Μέση Ανατολή (Ιράκ, Συρία Κατάρ κλπ) παραμένει.
Αξιολόγηση της τακτικής
Η νέα τουρκική στρατηγική επιδιώκει παγκόσμια γεωπολιτική παρουσία σε μία προσπάθεια να αποκομίσει δυνητικά οφέλη (οικονομικά, στρατιωτικά, γεωπολιτικά, πολιτισμικά κλπ) τόσο από τους τοπικούς ανταγωνισμούς όσο και από τον ανταγωνισμό των Μεγάλων Δυνάμεων. Η Άγκυρα προσπαθεί να εδραιώσει ένα status Μεγάλης Δύναμης (όχι πλέον περιφερειακής) μέσω ένός πλέγματος συμμαχιών και παράλληλης εσωτερικής της ενδυνάμωσης επενδύοντας στην βιομηχανία (με έμφαση την αμυντική βιομηχανία) και την τεχνολογία. Ακόμη έχει έλλειψη χρηματικού κεφαλαίου (οι ενέσεις από το ισλαμικό κεφάλαιο, το δυτικό, το κινεζικό και το ρωσικό δεν αρκούν), ενώ ακόμα μεγαλύτερα προβλήματα έχει στην τεχνολογία.
Είναι, όμως, εντυπωσιακό ότι οραματίζεται ένα γεωπολιτικό υποσύστημα στο οποίο θα έχει κυρίαρχη θέση και μέσω του οποίου θα εξυπηρετούνται τα στενά εθνικά της συμφέροντα και όχι τα συμφέροντα ΗΠΑ-ΕΕ. Μάλιστα, τονίζει ότι η μελλοντική της στάση θα είναι αντι-δυτική. Η θέση αυτή δεν πρέπει να εκπλήσσει, αφού η Τουρκία ιστορικά βρέθηκε τόσο εναντίον της Δύσης όσο και εναντίον της Ρωσίας.
Με τη Δύση υπήρξαν 15 μεγάλες συγκρούσεις:
– Eπτά Βενετο-τουρκικοί πόλεμοι (1463-1479, 1499-1503, 1537-1540, 1570-1573, 1645-1669, 1684-1699, 1714-1718),
– Tρείς Βρετανο-τουρκικοί πόλεμοι και συγκρούσεις (1807-1809, 1827, 1914-1918),
– Δύο Γαλλο-τουρκικοί (1827, 1914-1921),
– Δύο Ιταλο-τουρκικοί (1911, 1915-1921) και
– Ένας μεγάλος πόλεμος με την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους, και την Αυτοκρατορία των Αψβούργων (1683-1699).
Οι κορυφαίες συγκρούσεις Οθωμανών-Δυτικών αφορούν τις ναυμαχίες Ναυπάκτου (1571) και Ναβαρίνου (1827), την πολιορκία της Βιέννης (1683) και τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918).
Με τη Ρωσία έλαβαν χώρα έντεκα πόλεμοι (1676-1681, 1686-1700, 1710-1711, 1735-1739, 1768-1774, 1787-1792, 1806-1812, 1828-1829, 1853-1856, 1877-1878, 1914-1918). Οι κορυφαίες συγκρούσεις Οθωμανών-Ρώσων αφορούν τον πόλεμο 1768-1774, τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853-1856), τον πόλεμο του 1877-1878, και τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Και τώρα τι;
Ένα από τα σημαντικότερα γεωπολιτικά ζητήματα του 21ου αιώνα δεν θα είναι η αντιπαράθεση της Δύσης με τα αυταρχικά καθεστώτα, αλλά ο ρόλος του Ισλάμ – και ειδικότερα της Τουρκίας. Ενώ στον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν ο «ασθενής της Ευρώπης», σήμερα, έχοντας διανύσει ήδη το ένα τέταρτο του νέου αιώνα, η Τουρκία ανατέλλει γεμάτη αυτοπεποίθηση, προβάλλοντας τον «αιώνα της Τουρκίας» και την ανασύσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η ιδιότυπη «σταθερότητά» της βρίσκεται ακριβώς στην ικανότητά της να ελέγχει και να αξιοποιεί την παγκόσμια αστάθεια, μετατρέποντάς την σε πλεονέκτημα.
Το ερώτημα είναι μέχρι ποιου σημείου οι Μεγάλες Δυνάμεις θα ανεχθούν αυτόν τον τουρκικό μεγαλοϊδεατισμό, πότε και πώς θα αντιδράσουν – και ποια θα είναι η στάση των περιφερειακών παικτών. Η απάντηση σε αυτό το διπλό ερώτημα θα καθορίσει τη μοίρα πολλών λαών στη νέα εποχή…
Για τη Δύση –και για την Ελλάδα– το πραγματικό διακύβευμα είναι αν θα αρκεστεί σε αντιδράσεις που έρχονται εκ των υστέρων ή αν θα χαράξει προνοητική στρατηγική. Η επιλογή θα καθορίσει όχι μόνο την ισορροπία ισχύος στη Μεσόγειο, αλλά και την ικανότητα των δημοκρατιών να σταθούν απέναντι σε αναθεωρητικά σχέδια που απειλούν να γίνουν η νέα «σταθερά» του 21ου αιώνα – και να διαμορφώσουν οι ίδιες τον αιώνα αυτό με βάση τις αξίες τους.
