Υπάρχει ένα γνωστό ρητό που λέει πως «η μισή αλήθεια είναι χειρότερη από ένα ολόκληρο ψέμα». Για πολλές δεκαετίες στην Ελλάδα, κυριαρχεί μία «μισή αλήθεια»: αυτή που λέει πως η Ελληνική κοινωνία είναι διχασμένη σε πολλά, που αφορούν τόσο το πολιτικό/κομματικό περιβάλλον της χώρας, όσο και το ανάλογο παρελθόν της και τα χάσματα που δημιούργησε ο εμφύλιος, η χούντα και άλλες δύσκολες συγκυρίες στη σύγχρονη ιστορία της χώρας μας.
Γιατί είναι μισή αλήθεια; Μα, επειδή αυτή η αντίληψη, συχνά, συνοδεύεται με την άλλη πως «όλοι οι άλλοι λαοί είναι μονιασμένοι» και πως «μόνο εμείς τσακωνόμαστε μεταξύ μας».
Για παράδειγμα, κυριαρχούσε για πολλά χρόνια η κοινή πεποίθηση ότι «ο Αμερικανικός λαός είναι μονιασμένος και βάζει το συμφέρον της χώρας του πάνω από όλα», σε σύγκριση, προφανώς, με την προκατάληψη περί «ατίθασων Ελλήνων», που κοιτούσαν μόνο το στενά ατομικό ή κομματικό συμφέρον. Όμως, η πρόσφατη ιστορία μας έχει δείξει πως ακόμα και μία κοινωνία όπως αυτή των Ηνωμένων Πολιτειών, όχι μόνο είχε -και έχει- βαθιά χάσματα, αλλά αυτά τα χάσματα έχουν μεγεθυνθεί, σε σημαντικό βαθμό, τα τελευταία χρόνια. Έχοντας ζήσει την προεκλογική περίοδο του 2016 στις ΗΠΑ, είδα για πρώτη φορά, στην ίδια τη ζωή μου, έναν πολιτικό φανατισμό -και από τις δύο πλευρές-, που θύμιζε τον κομματικό φανατισμό ο οποίος θεωρείται ένα από τα χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας. Είδα άτομα, φίλους και συγγενείς, να διακόπτουν κάθε επαφή μεταξύ τους, εξαιτίας «της Χίλαρι» και «του Τραμπ». Είδα μία προεκλογική καμπάνια, με τα πολιτικά θέματα ουσίας σε δεύτερη μοίρα σε αντίθεση με τον κομματισμό και, σε κάποιες περιπτώσεις, τον φανατισμό υπέρ ή κατά συγκεκριμένων πολιτικών προσώπων. Αυτή η τάση, όπως είναι ευρέως γνωστό, έγινε πολύ πιο έντονη στις προεδρικές εκλογές του 2020, οδηγώντας την Αμερικανική κοινωνία σε ακραίες καταστάσεις.
Διεθνής τακτική η πόλωση
Σίγουρα, έχουμε βιώσει αντίστοιχη πόλωση, μεταξύ των «μεν» και των «δε» και στην Ελλάδα. Τα χρόνια της οικονομικής κρίσης έφεραν στην επιφάνεια τους «μνημονιακούς» και τους «αντιμνημονιακούς», τους «ευρωπαϊστές» και τους «δραχμιστές», αυτούς που ήταν υπέρ του «ναι» ή του «όχι», και, φυσικά, τους «νεοφιλελεύθερους» και «προοδευτικούς», τους «τεχνοκράτες» και τους «απέναντί» τους «αριστερούς» και τους «δεξιούς», μαζί με συνθήματα της εποχής του Πολυτεχνείου ή του εμφυλίου…
Όμως, αυτό που βλέπουμε, παγκοσμίως, από τις αρχές του 2020 και έπειτα, είναι ένα παγκόσμιο «χάσμα», ένα χάσμα ανάμεσα σε αυτούς που ήταν «υπέρ» ή «κατά» του εγκλεισμού ή άλλων σκληρών μέτρων, και, τώρα, ανάμεσα στους «υποστηρικτές των εμβολίων» και τους «αντιεμβολιαστές». Αυτό που έχει χαθεί, -χάνεται, κάθε φορά που υπάρχει έντονη κοινωνική πόλωση, μεγάλο κοινωνικό χάσμα γύρω από κάποιο θέμα-, είναι ο εποικοδομητικός διάλογος και η ψύχραιμη σκέψη, η οποία «θάβεται», κυριολεκτικά, όταν «ανάβουν τα πνεύματα» για τα καλά.
Ο «Ορθός Λόγος» έχει αναφερθεί, στην αρθρογραφία του και σε συνεντεύξεις που έχει παρουσιάσει, εκτενώς στο θέμα της κοινωνικής πόλωσης, ένα θέμα που όσο επίκαιρο και αν φαινόταν πριν έξι μήνες ή ένα χρόνο, είναι ακόμα πιο επίκαιρο, σήμερα, εν μέσω της δημιουργίας ενός καινούριου «μετώπου» γύρω από το οποίο δημιουργείται μία επιπλέον «διαίρεση». Αυτό παρατηρείται όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε πολλές χώρες της Ευρώπης και αλλού, όπου υπάρχουν έντονες διαφορές (και κοινωνικές συγκρούσεις) γύρω από το θέμα του εμβολιασμού. Ως ομάδα, ορθολογικά σκεπτόμενοι, πιστεύουμε πως αυτή η διαίρεση, αυτό το χάσμα που κάποιοι το έχουν χαρακτηρίσει «πολιτιστικό πόλεμο», αξίζει περαιτέρω προσοχής, μελέτης, και κατανόησης, ως προς της πτυχές του, και, επίσης, ως προς πιθανούς τρόπους γεφύρωσης του.
«Πολιτιστικοί πόλεμοι»: τι είναι;
Τα τελευταία χρόνια, η συζήτηση για τους αποκαλούμενους «πολιτιστικούς πολέμους ή πολέμους της κουλτούρας», στις ΗΠΑ και ανά τον κόσμο, βαίνει διαρκώς αυξανόμενη. Με τον όρο «πολιτιστικό πόλεμο» (culture war) εννοούμε μια σύγκρουση μεταξύ κοινωνικών ομάδων με διαφορετικά ιδανικά, πεποιθήσεις, φιλοσοφίες κλπ, και, τον αγώνα για την κυριαρχία των αξιών, των πεποιθήσεων και των πρακτικών τους. Αναφέρεται, συνήθως, σε θέματα για τα οποία υπάρχει γενική κοινωνική διαφωνία και πόλωση στις κοινωνικές αξίες.
Ο όρος αναδείχθηκε από τον Αμερικανό κοινωνιολόγο James Davison Hunter, το 1991, ο οποίος τον χρησιμοποίησε για να περιγράψει τη βαθιά ένταση, που είχε εμφανιστεί στις ΗΠΑ, μεταξύ «συντηρητικών» και «προοδευτικών» κοσμοθεωριών. Για τον ίδιο, ο όρος όχι μόνο αποτύπωνε έναν πολιτικό αγώνα για πολιτιστικά ζητήματα, αλλά και «μια αυξημένη επίγνωση του ίδιου του πολιτισμού και εκείνων, που επιδιώκουν να τον διαμορφώσουν» -μια σύγκρουση «για το νόημα της Αμερικής»…
Οι πολιτιστικοί πόλεμοι προηγούνται πάντα των πραγματικών πολέμων. Δεν οδηγούν απαραίτητα σε ‘πυροβολισμούς’, αλλά, ποτέ δεν φθάνουμε σε ανταλλαγή πυρών, χωρίς έναν ‘πόλεμο πολιτισμού’ προηγουμένως, καθώς, η κουλτούρα παρέχει τις δικαιολογίες για τη βία.
Απόσπασμα από το Βιβλίο: “Before the Shooting Begins: Searching for Democracy in America’s Culture War.”
Από τότε, η έννοια του όρου γρήγορα επεκτάθηκε, καλύπτοντας κάθε είδους διαφορά και σύγκρουση. Σήμερα, οι «πολιτιστικοί πόλεμοι» αφορούν κοινωνικές διαφορές γύρω από πολιτικά θέματα, ζητήματα ατομικών δικαιωμάτων και δικαιωμάτων κοινωνικών ομάδων, -όπως πχ, φεμινίστριες, ΛΟΑΤΚΙ, μετανάστες- αυτούς που υποστηρίζουν τις δυνάμεις και τις τάσεις της παγκοσμιοποίησης και αυτούς που αντιστέκονται σε αυτές ή ανάμεσα στην «ελίτ» και τους «υπόλοιπους» κλπ. Παρόλο που η ιδέα αυτού του «πολιτιστικού πολέμου», συχνά, ταυτίζεται με λαϊκίστικες φωνές ακροδεξιών λογικών, ανάλογες τάσεις υπάρχουν και εξ αριστερών…
Θεωρώντας τις κοινωνικές αυτές διαιρέσεις ως τον σύγχρονο κίνδυνο των Δημοκρατιών μας, πολλές έρευνες διεξάγονται προς εξεύρεση απαντήσεων και λύσεων στο πρόβλημα.
Το Ινστιτούτο Πολιτικής στο King’s College του Λονδίνου, διεξάγει ένα σημαντικό ερευνητικό πρόγραμμα για να αξιολογήσει και να κατανοήσει τους συγκεκριμένους παράγοντες και τα χαρακτηριστικά των πολιτιστικών διαιρέσεων στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Επίσης, πρόσφατα, κυκλοφόρησε από την ‘Φαβιανή Εταιρεία’ (Fabian Society) -μια ανεξάρτητη δεξαμενή σκέψης του Βρετανικού Εργατικού Κόμματος- μία έκθεση με τίτλο «Αντικουλτούρα: Πως μπορούμε να αντισταθούμε στους πολιτιστικούς πολέμους και να οικοδομήσουμε την αλληλεγγύη του 21ου αιώνα» που αξίζει να διαβαστεί απ’ όλους τους λογικά σκεπτόμενους ανθρώπους, αριστερών ή δεξιών καταβολών… Πραγματεύεται το τι ακριβώς είναι οι πολιτιστικοί πόλεμοι, ποιοι τους εκμεταλλεύονται και πώς είναι δυνατόν να οικοδομηθεί κοινότητα απέναντι στον διχασμό.
Στη συνέχεια του άρθρου μας επικεντρωνόμαστε σε βασικά σημεία της έκθεσης αυτής, παράλληλα με την έρευνα από το Ινστιτούτο Πολιτικής του Kings College, τα οποία μπαίνουν βαθιά στις πολιτιστικές διαιρέσεις του Ηνωμένου Βασιλείου -συγκρίνοντας και με αυτές των ΗΠΑ- αναλογικά, όμως, βρίσκουν εφαρμογή σε όλες τις χώρες… Είναι εκ των ων ουκ άνευ, θεωρούμε, ότι αυτό που οφείλουμε να κάνουμε είναι να κατανοήσουμε το πρόβλημα, πριν καταλήξουμε στις όποιες δράσεις, και ότι η σοφία εξαρτάται από αυτή τη κατανόηση ακριβώς.
Συγκεκριμένα, η έκθεση της Φαβιανής Εταιρείας σημειώνει πως, παρόλο που υπάρχει σχέση ανάμεσα στον «λαϊκισμό» και την ιδέα του «πολιτιστικού πολέμου», δεν αναφέρονται σε ακριβώς το ίδιο πράγμα. Ένας ορισμός του «λαϊκισμού» αναφέρει ότι είναι η αντίληψη πως η κοινωνία χωρίζεται ανάμεσα σε δύο ομοιογενείς ομάδες, οι οποίες είναι ανταγωνιστικές μεταξύ τους. Αυτή η διαφορά, συνήθως, διαμορφώνεται ως εξής: οι «απλοί, καθαροί άνθρωποι» εναντίων των «διεφθαρμένων ελίτ», με το επιχείρημα πως η πολιτική πρέπει να εκφράζει την θέληση του «λαού» και πως όσοι είναι αντίθετοι με αυτή τη «λαϊκή θέληση» είναι οι «εχθροί του». Τέτοιες φωνές εντοπίζονται τόσο στην δεξιά, όσο και στην αριστερά.
Μερικά από τα χαρακτηριστικά της ρητορικής των «πολιτιστικών πόλεμων» συμπεριλαμβάνουν τα εξής:
- Ρητορική υπέρ των μελών μίας κοινωνικής «ομάδας» για το πως μία άλλη ομάδα θέτει σε κίνδυνο τα συμφέροντα τους, την κοινωνική τάξη, ή τις παραδόσεις τους.
- Ρητορική που λέει, στα μέλη μίας κυρίαρχης κοινωνικής ομάδας, πως η ίδια η κυρίαρχη θέση της έχει τεθεί σε κίνδυνο, εις βάρος μίας άλλης ανερχόμενης ομάδας.
- Ρητορική που μεγεθύνει (και διαστρεβλώνει) διάφορα ασήμαντα γεγονότα, χρησιμοποιώντας τα ως «ένδειξη» για το πως «οι άλλοι», ολοένα και περισσότερο, «επικρατούν». Αυτό σχετίζεται άμεσα με το θέμα της διάδοσης ψευδών ειδήσεων.
Οι ερευνητές σημειώνουν πως δεν είναι αναμενόμενη η συνοχή, την οποία δείχνουν άτομα, που εκφράζουν, σήμερα, απόψεις ταυτόσημες με αυτή την αντίληψη του «πολιτιστικού πόλεμου». Χαρακτηρίζουν την εν λόγω ατζέντα ως στερούμενη πνευματικής σοβαρότητας, που, πολλές φορές οδηγεί στην υιοθέτηση αντιφατικών απόψεων. Μας καλούν να φανταστούμε δύο μελλοντικές εκδοχές της κοινωνίας:
– Εκείνη, όπου οι σημερινές ανισότητες (όπως ανεργία, φτώχεια, ρατσισμός, διακρίσεις και καταπίεση) θα οδηγήσουν σε μία κοινωνική ομοψυχία, με κοινό στόχο την διόρθωση ιστορικών αδικιών και τη δημιουργία μίας νέας, καλύτερης κοινωνίας.
– Εκείνη, που μοιάζει, ίσως, ως η πιο πιθανή βάσει των τωρινών τάσεων. Είναι μία εκδοχή όπου η κοινωνία, αλλά και τα ίδια τα πολιτικά κόμματα και τα κοινωνικά κινήματα, θα μαστίζονται από έντονο διχασμό, όπου ο καθένας θα έχει «διαλέξει πλευρά», όπου θα υπάρχει ακραία πόλωση -χάσμα- ανάμεσα σε διάφορες «κουλτούρες» – και όχι μόνο εθνικές ή θρησκευτικές, αλλά, ανάμεσα και σε κοινωνικές ομάδες όλων των ειδών…
Βάσει αυτών των δύο εκδοχών, καλούνται όλα τα μέλη της κοινωνίας να διερωτηθούν το εξής: «Θέλω να κερδίσω έναν πολιτιστικό πόλεμο, ή να τον λήξω;»
Στις ΗΠΑ, οι διαφορές όσον αφορά τον «πολιτιστικό πόλεμο» είναι πιο έντονες από εκείνες, που παρατηρούνται, μέχρι στιγμής, στην Βρετανία. Αυτό οφείλεται στην ύπαρξη μεγαλύτερων κομματικών χασμάτων στις Ηνωμένες Πολιτείες, και, επίσης, στην δυνατή παρουσία της «θρησκευτικής δεξιάς» στις ΗΠΑ. Αντιθέτως, οι έρευνες δείχνουν πως στη Βρετανία υπάρχει μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή, όσον αφορά τις αντιλήψεις των πολιτών, σε θέματα όπως η κλιματική αλλαγή, η ισότητα των φύλων και ο ρατσισμός. Η έρευνα «British Social Attitudes», για παράδειγμα, έδειχνε πως, περίπου, οι μισοί ερωτηθέντες, προς το τέλος της δεκαετίας του ’80, πίστευαν ότι ο ρόλος της γυναίκας ήταν να φροντίζει το σπίτι και η δουλειά του άνδρα να φέρνει εισόδημα στην οικογένεια. Πλέον, μόνο το 8% των ερωτηθέντων συμμερίζεται αυτή την άποψη.
Όπως αναφέρεται στην έρευνα, το Συντηρητικό Κόμμα της Βρετανίας, παρά την παράδοση του ως ένα κόμμα που προτιμάει τον πραγματισμό αντί την “ιδεολογία”, έχει αρχίσει και αυτό, -κατά περίπτωση-, να υιοθετεί τη ρητορική των «πολιτιστικών πολέμων». Δια στόματος Μπόρις Τζόνσον, υπάρχουν «αυτοί που κυριολεκτικά θέλουν να κατεβάσουν αγάλματα, να ξαναγράψουν την ιστορία της χώρας μας, να αλλάξουν το εθνικό ‘βιογραφικό’ μας ώστε να είναι περισσότερο πολιτικά ορθό». Στην επιστολή παραίτησής του από το κόμμα, ο πρώην σύμβουλος του Τζόνσον, για θέματα εθνικών μειονοτήτων, Samuel Kasumu, δήλωσε πως «φοβάται για το που θα καταντήσει το κόμμα, μελλοντικά, εξαιτίας της επιλογής του να υιοθετήσει μία πολιτική που βασίζεται στον διαχωρισμό»…
Επίσης, υπογραμμίζεται και ο ιδιαίτερος ρόλος των μέσων μαζικής ενημέρωσης, που, από την πλευρά τους ‘μεγεθύνουν’ την έκταση των «πολιτιστικών πόλεμων», δίνοντας ιδιαίτερα μεγάλη σημασία (negativity bias) σε θέματα που προκαλούν κοινωνική πόλωση, ακόμα και σε διαστρεβλωμένες ή ψευδείς ειδήσεις. Η πρόσφατη έκθεση του Ινστιτούτου Πολιτικής του Kings College δείχνει πως το 77% πιστεύει ότι τα ΜΜΕ, συχνά, κάνουν τους πολίτες να αισθάνονται πως η χώρα είναι περισσότερο διχασμένη απ’ ότι στην πραγματικότητα, ενώ το 44% πιστεύει πως οι πολιτικοί «εφευρίσκουν» ή «μεγαλοποιούν» τους «πολιτιστικούς πόλεμους» για πολιτικό όφελος!
Πως υπονομεύεται η κοινωνική συνοχή;
Οι δύσκολες κοινωνικές συνθήκες, όπως αυτές που έχουν δημιουργηθεί κατά την διάρκεια της πανδημίας -παρά τα πολλά παραδείγματα κοινωνικής και ανθρώπινης αλληλεγγύης που έχουν σημειωθεί-, προσφέρουν εύφορο έδαφος για την διάδοση του «μηνύματος» των «πολιτιστικών πόλεμων» και στη γενικότερη απήχηση αυτών των μηνυμάτων. Αυτό συμβαίνει με τρείς τρόπους: με αναφορές στην παράδοση, μέσω του σκεπτικού του «μηδενικού αθροίσματος» και στην προαναφερόμενη μεγέθυνση-διαστρέβλωση ασήμαντων γεγονότων.
Ποιο είναι το κοινωνικό αποτέλεσμα; Οι «πολιτιστικοί πόλεμοι»:
- Προκαλούν διάσπαση της προσοχής μας από άλλα, σημαντικότερα, θέματα, που μας αφορούν όλους.
- Μας χωρίζουν, με δύο τρόπους. Πρώτον, προκαλούν διάσπαση εντός των ακτιβιστικών ομάδων. Δεύτερον, προκαλούν κοινωνικό χάσμα όσον αφορά τις αντιλήψεις των πολιτών για πολιτικές, που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν υπέρ της μείωσης της ανισότητας.
- Μας αποθαρρύνουν, καθώς η κοινωνική πόλωση προκαλείται όχι ανάμεσα σε πολιτικές γραμμές, αλλά με βάση την ταυτότητα. Μάλιστα, εδώ γίνεται αναφορά σε διάφορα κινήματα, που, συνήθως, ταυτίζονται με τον χώρο της αριστεράς, όπως οι Πορείες των Γυναικών, οι οποίες έχουν λάβει μέρος σε πολλές χώρες, και, πολύ συχνά αντί να ενθαρρύνουν τους συμμετέχοντες, τους προκαλούν κόπωση, στη συνέχεια, δε, παραίτηση από την προσπάθεια.
Ποιοι προωθούν τους «πολιτιστικούς πόλεμους»;
Εντοπίζονται τρεις κατηγορίες ανθρώπων που παίζουν τον μεγαλύτερο ρόλο όσον αφορά την προώθηση και τη ρητορική των «πολιτιστικών πολέμων». Είναι οι εξής:
– Οι λεγόμενοι «έμποροι παραπόνων»: Είναι αυτοί που βλέπουν το πολιτικό όφελος που προέρχεται από την προώθηση μίας συγκεκριμένης ατζέντας. Συνήθως, τη χρησιμοποιούν για να διασπάσουν πιθανές συμμαχίες, που θα μπορούσαν να δημιουργηθούν για αντίπαλες πολιτικές προτάσεις ή για να προωθήσουν ρητορική «κέντρου εναντίων περιφέρειας» (κάτι που, συχνά, βλέπουμε πολύ έντονα και στην Ελλάδα).
– Οι «αιωνίως εξοργισμένοι»: Είναι αυτοί που κερδίζουν κάποιο πραγματικό όφελος από την προώθηση των «πολιτιστικών πολέμων», όπως για παράδειγμα τη νομισματοποίηση (monetization) του διαδικτυακού περιεχομένου, που παράγουν ή την δημιουργία μίας νέας καριέρας γύρω από αυτά τα ζητήματα, όπως πχ, μέσω της δημιουργίας νέων μέσων ή νέων οργανώσεων.
– Οι «τρολ»: γνωστοί στην μεγάλη πλειοψηφία των χρηστών του διαδικτύου, δεν είναι μία ενιαία ομάδα, καθώς απαρτίζονται από άτομα με πολλούς και διαφορετικούς στόχους, αλλά που χρησιμοποιούν τις ίδιες μεθόδους. Πολλοί, απλά, διασκεδάζουν από το να είναι «σπασίκλες» σε διαδικτυακές συζητήσεις, άλλοι, όμως, κερδίζουν ένα είδος «κύρους», σε διάφορες διαδικτυακές κοινότητες, για την δράση τους ως «τρολ». Εδώ γίνονται αναφορές σε έρευνες, που έχουν δείξει πως μέσα σε πολλούς ανθρώπους υπάρχουν βαθιά στοιχεία αυταρχισμού, και, ταυτοχρόνως, βαθιά στοιχεία χάους, -εκδηλώνεται σε περιπτώσεις που κάποιος αισθάνεται πως περιθωριοποιείται κοινωνικά.
Σημειώνεται πως υπάρχουν και οι «τρολ», που λειτουργούν για λογαριασμό διάφορων ξένων καθεστώτων, αλλά, δεν πρέπει να μεγαλοποιηθεί η έκταση της ύπαρξής τους ή της επιρροής τους.
Τονίζεται, επίσης, πως ένα από τα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία των προωθητών των «πολιτιστικών πολέμων» είναι το γεγονός ότι λίγοι δηλώνουν (και λίγοι επιθυμούν να δηλώσουν) πως αυτό, ακριβώς, κάνουν… Αντίθετα, αυτό που, συνήθως, εκφράζεται εκ μέρους τους είναι πως προωθούν τις «δίκαιες ανησυχίες» μίας «σιωπηλής» (ή «φιμωμένης») πλειοψηφίας και ότι αγωνίζονται εναντίον μίας ατζέντας που καθοδηγείται από άλλους.
Και τώρα τι; Προτάσεις για την αντιμετώπιση αυτής της ρητορικής
Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί και, εν τέλει, να ξεπεράσουμε αυτήν την ρητορική και τον κοινωνικό διχασμό που προκαλεί ή μεγεθύνει; Οι έρευνες αναδεικνύουν πως απαραίτητο συστατικό είναι να υπάρξει μία ευρεία αίσθηση ενότητας και αλληλεγγύης στην κοινωνία μας. Απαιτούνται, ενεργοί πολίτες για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος. Αυτό σημαίνει πως πρέπει να υπάρξει αντίδραση, όποτε προσπαθεί κάποιος, για παράδειγμα ένας πολιτικός, να προωθήσει ρητορική τύπου «πολιτιστικού πολέμου».
Παρουσιάζονται τέσσερις «πυλώνες» για το πως θα μπορούσε να στηριχθεί πολιτικά μία τέτοια προσπάθεια:
- Να θέσουμε όραμα για ένα μέλλον που συμπεριλαμβάνει όλους. Πχ, όραμα για ένα μελλοντικό οικονομικό σύστημα, που θα εμψυχώσει μία καινούρια και ευρεία ομάδα πολιτών, και, μαζί με αυτό το όραμα, να παρουσιαστεί ένας εφικτός «οδικός χάρτης» για το πως θα μπορούσε να επιτευχθεί το σκοπούμενο.
- Να ανανεώσουμε την δημοκρατία μας. Όπως αναφέρεται, ενώ, συχνά, ακούγονται πολλές προτάσεις για «συμμετοχική δημοκρατία» και «συνελεύσεις πολιτών», η μεγάλη ευκαιρία για ανανέωση της δημοκρατίας βρίσκεται αλλού: στην καλλιέργεια ενός «δημοκρατικού σκεπτικού», όπου ο διάλογος και η διαπραγμάτευση θεωρούνται αξίες πρώτου βαθμού, ενώ, το κομματικό και προσωπικό πολιτικό όφελος μπαίνουν σε δεύτερη μοίρα.
Τονίζεται, επίσης, πως το αντίθετο του λαϊκισμού δεν είναι ο συγκεντρωτισμός, αλλά ο πλουραλισμός. - Να το καταγγέλλουμε όταν οι ‘μικροπωλητές’ πολιτιστικών πολέμων προσπαθούν να μας αποσπάσουν την προσοχή ή να μας διαχωρίσουν. Κάθε προσπάθεια αποπροσανατολισμού από ‘διακινητές’ αυτού του είδους, πρέπει να καταγγέλλεται, δημοσίως. Τονίζεται, ιδιαίτερα, η σημασία του να λάβει γνώση το ευρύ κοινό για τις προσπάθειες και τις στρατηγικές αυτών, που προωθούν τέτοιους «πολέμους». Σημειώνεται, εξ άλλου, ότι προς την επίτευξη αυτού του στόχου, οι πολιτικοί έχουν σημαντικό ρόλο να παίξουν. Αν, για παράδειγμα, ήταν σιωπηλά αντίθετοι μέχρι στιγμής με την ρητορική των «πολιτιστικών πολέμων», τώρα, ήρθε η ώρα να σπάσουν την σιωπή τους…
- Να οικοδομήσουμε κοινωνικά κινήματα που δεν αποκλείουν κανένα. Περιεκτικά στη σύνθεση και τον πολιτισμό. Με ανθρώπους από διάφορα κοινωνικά, εθνικά, πολιτιστικά και ηλικιακά στρώματα. Χωρίς αυτό, όπως σημειώνεται, δεν θα μπορεί να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα που βιώνουν πολλά κοινωνικά κινήματα, που νομίζουν ότι οι ηγέτες τους «δεν τους καταλαβαίνουν» και «δεν μιλούν σε όλους». Με άλλα λόγια, πρέπει να αντιμετωπιστεί η αντίληψη του ελιτισμού, που, συχνά, «μεταδίδεται» από τέτοια πρόσωπα.
Τέλος, καταγράφεται ο σημαντικός ρόλος, τον οποίο μπορούν να παίξουν τόσο οι πολιτικοί, όσο και ακτιβιστές, ηγέτες οργανώσεων, χρηματοδότες πολιτικών κινημάτων, αλλά και οι ίδιοι οι ψηφοφόροι, με στόχο να δίνεται η ορθή απάντηση στο προαναφερόμενο ερώτημα: «Θέλω να κερδίσω έναν πολιτιστικό πόλεμο, ή να τον λήξω;».
Ως συμπέρασμα η έκθεση της Φαβιανής Εταιρείας καταλήγει ως εξής:
Ελπίζουμε, πλέον, να σας έχουμε πείσει πως όλοι θα κερδίσουμε, όταν η κοινή μας ζωή επικεντρωθεί στα πράγματα που έχουμε κοινά, και, πως μπορούμε να συνεργαστούμε για να διασφαλίσουμε ότι όλοι έχουν ίσες πιθανότητες να ζήσουν μια ζωή γεμάτη αξιοπρέπεια, χαρά, αγάπη και ελπίδα!
Αντί επιλόγου: η περίπτωση της Ελλάδας
Κλείνοντας, σαν ομάδα του «Ορθού Λόγου», θέλουμε να εξηγήσουμε, μέσα από την έρευνα, πως, στην χώρα μας εξακολουθούν να υφίστανται διαχρονικά πολιτικά και κοινωνικά χάσματα, με πολλά κοινά χαρακτηριστικά με αυτά που παρατηρούνται σε άλλες χώρες, όπως, φυσικά και με θέματα που είναι «ενδογενή» στην Ελληνική περίπτωση, προκαλώντας και αυτά διογκούμενη κοινωνική πόλωση.
Πιστεύουμε, λοιπόν, πως ανάλογες έρευνες για την Ελλάδα, για τη βαθύτερη κατανόηση του «δικού μας» φαινόμενου λαϊκισμού και ρητορικής «πολιτιστικών πολέμων», καθώς και, ευρύτερα, για τα θέματα που διχάζουν την ελληνική κοινωνία, θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμες, και θα προσέφεραν πλούσια συμπεράσματα για το πως θα μπορούσαμε και εμείς να αντιμετωπίσουμε το χρόνιο αυτό χαρακτηριστικό της Ελληνικής κοινωνίας. Δίνοντας και εμείς, έτσι, την δική μας απάντηση στο ερώτημα: «Θέλω να κερδίσω έναν πολιτιστικό πόλεμο, ή να τον λήξω…;»
