«Τα φώτα έσβησαν σε όλη την Ευρώπη, δεν θα τα δούμε να ανάβουν ξανά στη διάρκεια της ζωής μας», Sir Edward Grey 1914.
Σε εποχή παγκόσμιας γεωπολιτικής κρίσης η ιστορική φράση του Βρετανού Υπουργού Εξωτερικών Sir Edward Grey στις 3 Αυγούστου 1914, όταν κηρύχθηκε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, είναι, δυστυχώς για την Ευρώπη, τόσο επίκαιρη, όσο ήταν και τότε, πριν από 110 έτη. Το άρθρο παρουσιάζει τις δύο μεγάλες τρέχουσες γεωπολιτικές απειλές τις οποίες αντιμετωπίζει η ΕΕ. Αυτές είναι η Ρωσία και το Ισλάμ και ειδικότερα η Ισλαμική Τουρκία. Οι ίδιες ακριβώς απειλές αντιμετωπίστηκαν από τους Ευρωπαίους κατά το παρελθόν.
Το ιστορικό προηγούμενο της Ευρώπης: Ενδο-ευρωπαϊκές διαμάχες και εξωτερικές απειλές (1500-2022).
Ο κόσμος του 1550 είχε μεγάλες ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες. Η πρώτη ήταν η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους, η δεύτερη ήταν η Ισπανική, η τρίτη ήταν η Αυτοκρατορία των Αψβούργων. Η Γαλλία είχε, επίσης, μεγάλη δύναμη και, τέλος, στα νότια της Ευρώπης υπήρχε η Οθωμανική αυτοκρατορία. Ήδη, πριν από το 1588, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις είχαν εμπλακεί σε πολλές συρράξεις.
-Ο πόλεμος της Λίγκας του Καμπραί (ή πόλεμος της Ιερής Λίγκας) την περίοδο 1508-1516. Ήρθαν αντιμέτωπες αρχικά (1508-1510) η Βενετία με τη Γαλλία και τους συμμάχους της (Παπικό κράτος, Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, Ισπανία, Δουκάτο της Φερράρας). Στη διάρκεια του πολέμου ενεπλάκησαν η Αγγλία, η Σκωτία το Δουκάτο του Μιλάνου και Ελβετοί μισθοφόροι. Ο πόλεμος έληξε με εδραίωση της θέσης της Γαλλίας.
-Ο Πρώτος Ιταλικός Πόλεμος (1521-1526). Η Γαλλία και η Βενετία ήταν αντιμέτωπες με τη συμμαχία της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, του Παπικού Κράτους, και της Αγγλίας. Στις 14 Ιανουαρίου 1526, ο Γάλλος βασιλέας Φραγκίσκος, ο οποίος βρισκόταν αιχμάλωτος των Άγγλων υπέγραψε συνθήκη ειρήνης με βάση την οποία η Γαλλία παρέδιδε τις περιοχές της Φλάνδρας του Αρτουά και του Μιλάνου, αλλά όταν απελευθερώθηκε διακήρυξε ότι δεν δεσμευόταν από τη συνθήκη. Τον Μάιο του 1526, η τελευταία γαλλική απόπειρα οδήγησε σε ήττα.
-Ο Δεύτερος Ιταλικός Πόλεμος (1542-1546). Στον πόλεμο αυτό ήρθαν αντιμέτωπες η Γαλλία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία από τη μία πλευρά εναντίον της συμμαχίας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, των δουκάτων Σαξονίας και Βρανδεμβούργου και της Αγγλίας από την άλλη. Ο πόλεμος ήταν σε μεγάλο βαθμό συνέχεια της προσωπικής αντιπαράθεσης μεταξύ των βασιλέων της Αγγλίας και της Γαλλίας. Ακολούθησε συνθήκη ειρήνης (7 Ιουνίου 1546).
-Ο Αγγλο-Γαλλικός πόλεμος (1557-1559). Ο πόλεμος πυροδοτήθηκε από τον ανταγωνισμό των δύο πλευρών για επιρροή στην Ισπανία. Ακολούθησε συνθήκη ειρήνης στις 3 Απριλίου 1559 με βάση την οποία η Γαλλία εγκατέλειψε όλα τα εδάφη της Ιταλίας που είχε στη κατοχή της.
-Ο Αγγλο-Ισπανικός πόλεμος (1586-1604). Ο πόλεμος πυροδοτήθηκε από τον ανταγωνισμό Αγγλίας-Ισπανίας για τον έλεγχο του Ατλαντικού Ωκεανού, αφού αγγλικά πειρατικά πλοία συστηματικά παρενοχλούσαν το εμπόριο της Ισπανίας με τις αποικίες της στη νότια Αμερική και το Μεξικό. Η ισπανική πλευρά τη διετία 1586-1588 ολοκλήρωσε την ναυπήγηση μιας μεγάλης ναυτικής δύναμης με στόχο την εισβολή στην Αγγλία. Στις 12 Ιουλίου 1588, η ισπανική αρμάδα (130 πλοία) ξεκίνησε το ταξίδι της εισβολής. Μέχρι το τέλος του έτους, η Αρμάδα είχε καταποντιστεί τόσο από τις καιρικές συνθήκες, όσο και από τη δράση του αγγλικού ναυτικού. Ακολούθησε, το 1600, η ίδρυση της (αγγλικής) Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών.
-Ο Τριακονταετής πόλεμος (1618-1648). Ξεκίνησε ως διαμάχη καθολικών και προτεσταντών, αλλά, πολύ γρήγορα, εμφανίστηκαν και οι πολιτικές παράμετροι. Ειδικότερα, η καθολική αυτοκρατορία των Αψβούργων προσπάθησε να θέσει υπό τον έλεγχό της το μεγαλύτερο τμήμα της Ευρώπης έχοντας ως συμμάχους την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, τα περισσότερα καθολικά στο θρήσκευμα, γερμανικά βασίλεια, την Ουγγαρία, την Κροατία, τη Λωρραίνη, την Πολωνία και την Ισπανία. Απέναντι στη προσπάθεια αύξησης της αυστρο-γερμανικής ισχύος βρισκόταν η Γαλλία, τα προτεσταντικά γερμανικά κρατίδια (Έσσης, Βρανδεμβούργου, Πρωσίας, Σαξονίας), η Δανία και η Σουηδία, Σκωτία, Αγγλία, Οθωμανική Αυτοκρατορία, Ρωσία (αξίζει να αναφερθεί ότι Δανία και Νορβηγία άλλαξαν στρατόπεδο στη διάρκεια του πολέμου την περίοδο 1643-1645). Ο πόλεμος οδήγησε στην μείωση της Ισπανικής ισχύος, ενώ το μόνο γερμανικό κρατίδιο που είχε σοβαρή ισχύ ήταν η Πρωσία. Η Αυστρία εξαναγκάσθηκε να παραιτηθεί από τις αξιώσεις της επί του Ισπανικού θρόνου. Η Σουηδία βγήκε επίσης κερδισμένη αφού κατέλαβε παράκτιες περιοχές της Βαλτικής, και της Πομερανίας.
-Ο πρώτος Αγγλο-Ολλανδικός πόλεμος (1652-1654). Μετά τον Τριακονταετή Πόλεμο οι ανάγκες οικονομικής αναγέννησης της κατεστραμμένης Ευρώπης περνούσαν, κυρίως, από το θαλάσσιο εμπόριο του Ατλαντικού. Ήταν, λοιπόν, φυσικό οι κύριες θαλάσσιες δυνάμεις της εποχής η Αγγλία και η Ολλανδία να έρθουν, αργά ή γρήγορα σε σύγκρουση. Στις 19 Μαΐου 1652 έλαβε χώρα ναυτικό επεισόδιο μεταξύ ολλανδικών και αγγλικών σκαφών και, στις 10 Ιουλίου, η Αγγλία κήρυξε πόλεμο, ο οποίος τελείωσε στις 5 Απριλίου 1654 με τη Συνθήκη του Ουέστμινστερ, χωρίς, ουσιαστικά, να δώσει τέλος στη διένεξη.
-Ο δεύτερος Αγγλο-Ολλανδικός πόλεμος (1665-1667). Η αγγλο-ολλανδική εμπορική διένεξη δεν είχε επιλυθεί. Μέχρι το 1666 οι Άγγλοι είχαν επιτύχει πολλά πλήγματα, αλλά τον Ιανουάριο του 1666 οι Ολλανδοί ενισχύθηκαν, αναπάντεχα, από τους Γάλλους οι οποίοι κήρυξαν τον πόλεμο στην Αγγλία. Το δεύτερο και σημαντικότερο πλήγμα για τους Άγγλους, μέσα στο έτος, ήρθε όταν ξέσπασε η Μεγάλη Πυρκαγιά του Λονδίνου (2-9 Σεπτεμβρίου 1666). Μετά από αυτές τις εξελίξεις η Αγγλία, λόγω του τεράστιου εσωτερικού πλήγματος, αποδυναμώθηκε. Ο πόλεμος τελείωσε με τη Συνθήκη της Μπρέντα (21 Ιουλίου 1667), με βάση την οποία η Ολλανδία αποδεχόταν την κατάληψη του Νέου Άμστερνταμ από τους Άγγλους, η Αγγλία λάμβανε ορισμένα νησιά στις δυτικές Ινδίες από τους Γάλλους, αλλά παρέδιδε την Ακάδια στους Γάλλους. Τέλος, οι Ολλανδοί διατηρούσαν ανέπαφες τις εμπορικές τους δραστηριότητες στον Ατλαντικό.
-Ο τρίτος Αγγλο-Ολλανδικός πόλεμος (1672-1674). Οι Άγγλοι δημιούργησαν εκ νέου στόλο και κατάλαβαν ότι για να θέσουν την Ολλανδία υπό έλεγχο χρειάζονταν τη βοήθεια της Γαλλίας. Ο βασιλιάς της Αγγλίας Κάρολος ΙΙ ήρθε σε μυστική συμφωνία με το Γάλλο βασιλιά Λουδοβίκο 14ο, γνωστός και ως «Βασιλιάς Ήλιος», με στόχο την Ολλανδία. Ο πόλεμος αυτός έδωσε το μεγάλο πλήγμα στο Άμστερνταμ το οποίο έπαψε να είναι το κύριο οικονομικό κέντρο της Ευρώπης.
-Ο Πόλεμος των Εννέα Ετών ή πόλεμος της Μεγάλης Συμμαχίας ή της Λέγκας του Άουγκσμπουργκ (1688-1697). Μετά τον Τριακονταετή πόλεμο η Γαλλία αναδείχθηκε μεγάλη δύναμη. Η γαλλική ισχύς πυροδότησε τη δημιουργία μεγάλης ευρωπαϊκής αντί-γαλλικής συμμαχίας στην οποία μετείχαν οι: Ολλανδία, Αγγλία, Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, Ισπανία, Σουηδία (μέχρι το 1691), Σαβοΐα. Μαζί με τη Γαλλία συμμάχησαν οι Ιρλανδοί και οι Σκωτσέζοι Ιακωβίτες. Ο πόλεμος τελείωσε με την υπογραφή της Συνθήκης του Ρίσγουίκ (Ryswick) στις 30 Οκτωβρίου 1697. Με βάση αυτή τη συνθήκη, η Γαλλία κρατούσε υπό τον έλεγχό της την Αλσατία και τη πόλη του Στρασβούργου, αλλά παρέδιδε όλα τα εδάφη δυτικά του Ρήνου. Επίσης οι, υπό γαλλική κατοχή, περιοχές της Μονς, του Σαρλουά, του Λουξεμβούργου και της Καταλονίας απελευθερώθηκαν. Παράλληλα, η ήττα των Σκωτσέζων Ιακωβιτών οδήγησε στην de facto ένωση Αγγλίας-Σκωτίας , με αποτέλεσμα η Αγγλία να ενδυναμωθεί αρκετά.
-Ο Πόλεμος της Ισπανικής Διαδοχής (1701-1714). Ο 9ετής πόλεμος, αν και μείωσε, δεν εκμηδένισε τη γαλλική ισχύ και δεν έδωσε λύση στο Ισπανικό ζήτημα. Η Ισπανία του 1700 ήταν μια μικρή ευρωπαϊκή δύναμη, αλλά είχε υπό τον έλεγχό της, μεγάλο τμήμα της Ευρώπης. Όταν πέθανε ο βασιλιάς της Κάρολος ΙΙ, τόσο η Αυστρία όσο και η Γαλλία πρότειναν διαδόχους. Όμως, τόσο η Αγγλία, όσο και η Ολλανδία δεν ήθελαν να δουν την Ισπανία να ενώνεται ούτε με την Αυστρία ούτε με τη Γαλλία. Στις 13 Μαρτίου 1700, ο Φίλιππος του Ανζού ανακηρύχθηκε διάδοχος του ισπανικού θρόνου και την 1η Νοεμβρίου 1700 ανέλαβε το θρόνο της Ισπανίας υπό τον τίτλο Φίλιππος V. Οι γαλλικές κινήσεις προκάλεσαν την αντίδραση των άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Δημιουργήθηκε νέος αντι-γαλλικός συνασπισμός από την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, την Αυστρία, την Πρωσία, το Αννόβερο, την Αγγλία (η οποία μετά το 1707 έγινε Βρετανία), την Ολλανδία, το Δουκάτο της Σαβοΐας, την Πορτογαλία και το τμήμα της Ισπανίας που ήταν πιστό στον Κάρολο. Αντίθετα τη Γαλλία την υποστήριξε το τμήμα της Ισπανίας που ήταν πιστό στον Φίλιππο V και η Βαυαρία (έως το 1704). Ο πόλεμος τελείωσε με τις συνθήκες της Ουτρέχτης (1713) και του Ράσστατ (1714). Η Γαλλία βγήκε ηττημένη, αφού ο Φίλιππος V παρέμεινε βασιλιάς της Ισπανίας, αλλά απομακρύνθηκε από την γαλλική δυναστεία και, έτσι πλέον, η Γαλλία δεν μπορούσε να ελέγξει την Ισπανία. Η Αυστρία κατέλαβε τα περισσότερα ευρωπαϊκά ισπανικά εδάφη (της βόρειας Ιταλίας, τη Νάπολη και τη Σαρδηνία στο Νότο και της νότιας Ολλανδίας). Η ενιαία Βρετανία βγήκε κερδισμένη, αφού κατέλαβε το Γιβραλτάρ και τα εδάφη της Νέας Σκωτίας (Nova Scotia), της Newfoundland, του κόλπου του Χάντσον (Hudson), ενώ έλαβε και εμπορικά προνόμια στις ισπανικές αποικίες. Η Γαλλία υποβιβαζόταν σε δύναμη δεύτερης τάξης.
-Ο Πόλεμος της Αυστριακής Διαδοχής (1740-1748). Ο πόλεμος άρχισε με αφορμή την άνοδο της Μαρίας Θηρεσίας στον αυστριακό θρόνο, εξέλιξη που πυροδότησε αντιδράσεις, αφού απαγορευόταν η στέψη μίας γυναίκας στο θρόνο των Αψβούργων. Ο Κάρολος-Αλβέρτος της Βαυαρίας, ο βασιλιάς Φίλιππος V της Ισπανίας και Αύγουστος ΙΙΙ της Σαξονίας έθεσαν θέμα νομιμότητας και ταυτόχρονα ο κάθε ένας έθεσε υποψηφιότητα για το θρόνο. Στο παρασκήνιο, τόσο η Γαλλία, όσο και η Πρωσία ήθελαν να μειώσουν την αυστριακή ισχύ. Ακολούθησε η δημιουργία δύο συνασπισμών. Με την Πρωσία συμμάχησαν οι χώρες: Γαλλία, Ισπανία, Σικελία, Νάπολη, Γένοβα. Περιστασιακοί σύμμαχοι ήταν η Βαυαρία (την περίοδο 1741-1745), η Σαξονία (την περίοδο 1741-1742) και η Σουηδία (την περίοδο 1741-1743). Με την Αυστρία συμμάχησαν οι χώρες: Βρετανία, Ολλανδία, Ανόβερο, Σαρδηνία. Περιστασιακοί σύμμαχοι ήταν η Σαξονία (την περίοδο 1743-1745), και Ρωσία (την περίοδο 1741-1743 και το 1748). Ο πόλεμος τελείωσε με τη Συνθήκη της Αιξ λα Σαπέλ (Aix la Chapelle) στις 18 Οκτωβρίου 1748. Με βάση τη Συνθήκη η Μαρία Θηρεσία παρέμεινε στον αυστριακό θρόνο. Η Πρωσία κατέλαβε τη Σιλεσία, η Ισπανία επανήλθε στην Ιταλία καταλαμβάνοντας τις περιοχές της Πιασέντσα, της Πάρμας και της Γκουαστέλλα. Η Βρετανία παρέδωσε στους Γάλλους την αποικία του Louisbourg στο Καναδά. Η Γαλλία, ουσιαστικά, δεν έλαβε τίποτα στην Ευρώπη, γεγονός που εξόργισε τη γαλλική κοινωνία.
-Ο τέταρτος Αγγλο-Ολλανδικός πόλεμος (1780-1784). Η Ολλανδία μετά τη σύντομη πτώχευση του 1715 είδε την οικονομική της κατάσταση να χειροτερεύει μέχρι το 1720-1721. Μετά άρχισε μία δειλή περίοδος ανάπτυξης, η οποία μέχρι το 1780 απέδωσε καρπούς. Όμως, παρά την ολλανδική ανάκαμψη, η Βρετανία ήταν, πλέον, ισχυρότερη. Οι δύο χώρες ήταν τυπικά σύμμαχοι με τη διμερή συνθήκη του 1678, η οποία, όμως, δεν είχε ανανεωθεί στο χρόνο και είχε επιτρέψει τη συνέχιση του προνομιακού ολλανδικού εμπορίου στη Βαλτική, κάτι που ενοχλούσε το Λονδίνο. Όταν ο πόλεμος τελείωσε, οι Ολλανδοί έχασαν πολλές αποικίες στις δυτικές και ανατολικές Ινδίες, η VOC έφθασε στο χείλος της καταστροφής και το μόνο που κατάφερε να διατηρήσει η ολλανδική πλευρά ήταν οι αποικίες της Κεϋλάνης, τα στενά της Μαλάκκα και το ακρωτήριο του Cape Colony.
–O Επταετής Πόλεμος (1756-1763).
Ο Επταετής πόλεμος είχε τεράστια σημασία στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια ιστορία. Μετά το πέρας του, η Πρωσία έγινε η μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη στο κέντρο της Ευρώπης, η οποία, αργότερα, εξελίχθηκε στην ενιαία Γερμανία. Παράλληλα, η Βρετανία μετατράπηκε σε μεγάλη αποικιακή δύναμη. Ο Επταετής Πόλεμος, ουσιαστικά, ήταν ένας πόλεμος με δύο διαφορετικές συγκρούσεις. Η πρώτη στην Ευρώπη και η δεύτερη στην Αμερική και σε άλλες αποικίες του Ειρηνικού. Η πρώτη σύγκρουση έγινε μεταξύ της Πρωσίας από τη μία πλευρά και της συμμαχίας Αυστρίας, Ρωσίας, Γαλλίας, Σουηδίας από την άλλη. Η δεύτερη σύγκρουση έγινε μεταξύ Γαλλίας και Μ. Βρετανίας στη Βόρειο Αμερική, και στον Ειρηνικό.
– Οι εξωτερικές απειλές Οθωμανική Αυτοκρατορία και Ρωσία (1520-1740)
Ενώ, την περίοδο 1550-1763, η δυτική Ευρώπη σπαραζόταν από πολέμους, στα ανατολικά της σύνορα εμφανίσθηκαν δύο απειλές. Πρώτα ο Οθωμανικός και έπειτα ο Ρωσικός κίνδυνος.
Η Οθωμανική αυτοκρατορία επί Σελίμ 1ου (1512-1520) αύξησε, αρχικά, την έκτασή της προς την Αίγυπτο και την Περσία. Επί Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς (1520-1566), οι προτεραιότητες άλλαξαν και στοχοποιήθηκε η Ευρώπη. Το 1521 οι Οθωμανοί κατέλαβαν το Βελιγράδι και το 1526 επέκτειναν την κυριαρχία τους στην Ουγγαρία. Ακολούθησαν, το 1529 και το 1532, επιθέσεις στη Βιέννη, αλλά χωρίς επιτυχία. Μετά από αυτές τις ήττες, το ενδιαφέρον στράφηκε και πάλι στην Ανατολή. Εν τω μεταξύ, στην ανατολική Μεσόγειο οι Τούρκοι είχαν απωθήσει τους Βενετούς από τις κτήσεις τους, αλλά απέτυχαν να καταλάβουν τη Μάλτα. Το 1566 η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε επεκταθεί από τα 690.000 τ.χλμ το 1451 στα 2.273.720 τ.χλμ, αυξάνοντας την έκτασή της κατά 229,5%. Από εκεί και έπειτα, άρχισαν οι πρώτες σοβαρές στρατιωτικές ήττες. Πρώτα η ναυμαχία της Ναυπάκτου, όπου, στις 7 Οκτωβρίου 1571, ο οθωμανικός στόλος ήρθε σε σύγκρουση με το ναυτικό της Βενετίας, της Γένοβας, του Πάππα και της Ισπανίας.
Ακολούθησε η πτώση της Βαγδάτης, το 1623 και η εκστρατεία της Κρήτης, η οποία, εξ αιτίας της μεγάλης χρονικής διάρκειάς της (1645-1669), αποτέλεσε πύρρειο νίκη για την Υψηλή Πύλη. Οι πρώτες αυτές αρνητικές εξελίξεις συνοδεύτηκαν από τη μεγάλη ήττα των Οθωμανών στη δεύτερη πολιορκία της Βιέννης (14 Ιουλίου-14 Σεπτεμβρίου 1683), ημερομηνία η οποία αποτέλεσε την απαρχή της πτώσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μετά την ήττα στη Βιέννη, ακολούθησε μία σειρά πολεμικών επιχειρήσεων στις οποίες οι Οθωμανοί ηττήθηκαν κατά κράτος. Ειδικότερα, το 1692 έχασαν εδάφη στην Ουγγαρία από τους Αυστριακούς, το 1694 οι Ενετοί κατέλαβαν τη Χίο. Τελικά, στις 26 Ιανουαρίου 1699 υπεγράφη η Συνθήκη του Κάρλοβιτς. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία έχασε την Ουγγαρία, τη Σλαβονία και την Τρανσυλβανία, παραδίδοντας τις περιοχές αυτές στην Αυστρία. Η Πελοπόννησος και οι δαλματικές ακτές δόθηκαν στη Βενετία, ενώ εδάφη της Πολωνίας, της Κριμαίας, των παραδουνάβιων επαρχιών και η θάλασσα του Αζόφ δόθηκαν στη Ρωσία.
Όμως, η Οθωμανική Αυτοκρατορία εξακολουθούσε να είναι σημαντική δύναμη. Αυτό έγινε φανερό κατά τη διάρκεια του Ρωσο-τουρκικού πολέμου (1711-1713), καθώς η τουρκική πλευρά διέθετε πλήρη υπεροχή. Η αναλαμπή αυτή, γρήγορα, ξεπεράστηκε, από την ήττα στον Αυστρο-τουρκικό πόλεμο του 1716-1718 η οποία υποχρέωσε την Υψηλή Πύλη να υπογράψει τη Συνθήκη του Πασάροβιτς (21 Ιουλίου 1718), με βάση την οποία οι περιοχές της Σερβίας, του Μπανάτ και της μικρής Βαλαχίας (Ολτενίας) δίνονταν, οριστικά, στην Αυστρία. Επίσης, οι Αυστριακοί είχαν πλέον το δικαίωμα να προστατεύουν τους ξένους εμπόρους εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στις 2 Μαίου 1736, ξεκίνησε νέος πόλεμος, αφού Ρωσία και Αυστρία επιτέθηκαν, ταυτόχρονα, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μετά από τις πρώτες ήττες, οι Οθωμανοί κατάφεραν να αντεπιτεθούν και να νικήσουν τόσο τους Αυστριακούς όσο και τους Ρώσους. Στις 18 Σεπτεμβρίου 1739, υπεγράφη ειρήνη (συνθήκη του Βελιγραδίου), με βάση την οποία οι Οθωμανοί κατέλαβαν εκ νέου τις περιοχές της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης από τους Αυστριακούς και ακολούθησε, στις 3 Οκτωβρίου 1739, δεύτερη συνθήκη ειρήνης με τους Ρώσους, οι οποίοι αναγκάστηκαν να επιστρέψουν το Αζόφ στους Τούρκους και να παραδώσουν το εμπόριο στη Μαύρη Θάλασσα στους Οθωμανούς.
Ενώ ο Οθωμανικός κίνδυνος εξελίχθηκε, από το 1525 και έπειτα, με σκοπό τον έλεγχο της Ανατολικής Μεσογείου, της Αδριατικής και της κεντρικής Ευρώπης, ο Ρωσικός κίνδυνος εκδηλώθηκε με σκοπό τον έλεγχο της Βαλτικής και της βόρειας Ευρώπης την περίοδο 1700-1725. Ειδικότερα οι Πόλεμοι του Μεγάλου Πέτρου 1700-1723 αναφέρονται σε μία σειρά συρράξεων της Ρωσίας με άλλες δυνάμεις [(Ρωσία-Σουηδία 1700-1710 και 1711-1721), Ρωσία-Τουρκία (1711-1713), Ρωσία-Περσία (1722-1723)]. Οι πόλεμοι Ρωσίας-Σουηδίας (1700-1721), τους οποίους πολλοί μελετητές θεωρούν μία ενιαία σύγκρουση με την ονομασία Μέγας Βόρειος Πόλεμος, οδήγησαν σε ρωσικό θρίαμβο. Οι ρωσικές νίκες επί της Σουηδίας ήταν αποτέλεσμα της ευρύτερης οικονομικής και στρατιωτικής κινητοποίησης της χώρας. Το 1702 ο Μέγας Πέτρος δημιούργησε ένα νέο σύστημα στρατολογίας, παράλληλα δε, υπήρξε αύξηση των αμυντικών δαπανών και ανάπτυξη της εγχώριας πολεμικής βιομηχανίας. Την ίδια ώρα, ο Μέγας Πέτρος κατάφερε να στρέψει εναντίον της Σουηδίας παραδοσιακούς της συμμάχους. Τον Δεκέμβριο του 1702, η υπογραφή της Τριμερούς Συμμαχίας Ρωσίας-Λιθουανίας-Πολωνίας ήταν καταλυτική. Απέναντι σε αυτή την οικονομική, στρατιωτική και διπλωματική κινητοποίηση η Σουηδία, απλά, δεν μπορούσε να αντιπαραταχθεί…
– Οι έξη πόλεμοι της περιόδου 1789-1945, ο Ψυχρός Πόλεμος και η μεταψυχροπολεμική περίοδος (1945-2022).
Ακολούθησαν οι τρεις μικροί και οι τρεις μεγάλοι πόλεμοι της περιόδου 1789-1945. Οι μικροί πόλεμοι είναι ο Κριμαϊκός Πόλεμος (1853-1856), ο πόλεμος Αυστρίας-Πρωσίας (1866) και ο πόλεμος Γαλλίας-Πρωσίας (1870-1871). Οι τρεις μεγάλοι πόλεμοι ήταν οι πόλεμοι της Γαλλικής Επανάστασης και του Ναπολέοντα (1792-1815) και οι δύο ήταν Παγκόσμιοι Πόλεμοι (1914-1918 και 1939-1945). Με τους πολέμους του Ναπολέοντα Α΄ όσο και του Ναπολέοντα Γ΄, η Γαλλία έπαψε να είναι η μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη της Ευρώπης και τη θέση της πήρε η Γερμανία. Όμως και η τελευταία, μετά τους δύο παγκοσμίους πολέμους, έπαψε να είναι η ισχυρότερη στρατιωτική δύναμη της Ευρώπης, δίνοντας τη θέση αυτή στην ΕΣΣΔ (Ρωσία).
Μετά τους δύο παγκοσμίους πολέμους, η διατλαντική σχέση ΗΠΑ-Ευρώπης, η οποία έχει ως κύρια έκφραση τη στρατιωτική συμμαχία του ΝΑΤΟ, οδήγησε όχι μόνο σε μία μοναδική ιστορική περίοδο ειρήνης, αλλά μετά την πτώση της ΕΣΣΔ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας, οδήγησε και σε επέκταση τόσο του ΝΑΤΟ, όσο και της ΕΕ προς ανατολάς χωρίς πολεμικές συρράξεις. Η ισχυρή αμυντική σχέση Ευρώπης-ΗΠΑ εντός του ΝΑΤΟ, οδήγησε σε όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου και στη μετα-ψυχροπολεμική εποχή στη ψευδαίσθηση της ενιαίας συμμαχίας. Κάτω από την επιφάνεια έχει αποκαλυφθεί ότι στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου πίσω από τη λεγόμενη «δυτική ενότητα» (Διατλαντική Σχέση-Transatlantic Relationship) υπάρχει σημαντικός κεκαλυμμένος ανταγωνισμός Αγγλοσαξωνικού κόσμου-Γερμανίας. Ειδικότερα, έχει αποδειχθεί ότι, τουλάχιστον σε πέντε περιπτώσεις, τα γερμανικά συμφέροντα επικράτησαν επί των αγγλοσαξωνικών. Οι πέντε αυτές περιπτώσεις ήταν:
-Η Συνθήκη Λονδίνου (1953), με την οποία διαγράφηκε το γερμανικό πολεμικό χρέος (πολεμικές αποζημιώσεις) προς τους Συμμάχους,
-Η μεθοδευμένη από το γερμανικό παράγοντα κρίση του Σουέζ, το 1956, η οποία φέρνει σε αντιπαράθεση τις ΗΠΑ με την Μ. Βρετανία και τη Γαλλία για πρώτη φορά μετά το 1945 και επιτρέπει στη γερμανική διπλωματία να θέσει (επιτυχώς) θέμα επανεξοπλισμού της Γερμανίας με παράλληλη δημιουργία της ΕΟΚ το 1957.
-Η ανατίμηση του τότε γερμανικού μάρκου (24-10-1969), η οποία θέτει την πρώτη αμφισβήτηση στο αγγλοσαξονικό νομισματικό σύστημα Bretton Woods.
-Η ταχύτατη ενοποίηση των δύο γερμανικών κρατών, το 1990 και η δημιουργία ενός fiat accompli, τόσο για τις δυτικές δυνάμεις, όσο και για την τότε ΕΣΣΔ.
-Η υιοθέτηση της πολιτικής διάσπασης της Γιουγκοσλαβίας. Η πολιτική αυτή αρχίζει το 1962, με την παρασκηνιακή γερμανική υποστήριξη στους Κροατικούς κύκλους και, τελικά, υλοποιείται το Δεκέμβριο 1991, με τη διάλυση της χώρας. Παράλληλα, έχουμε ενδείξεις για υιοθέτηση αντίστοιχης πολιτικής προς την Τσεχοσλοβακία. Επίσης, στην μετα-ψυχροπολεμική εποχή, η διαμάχη ΗΠΑ-Ευρώπης κορυφώθηκε στη διάρκεια του Δευτέρου Πολέμου του Κόλπου, όταν ο γαλλο-γερμανικός άξονας εναντιώθηκε στον αμερικανικό σχεδιασμό για στρατιωτική δράση στο Ιράκ, κάνοντας τον τότε Αμερικανό Υπουργό Άμυνας Ramsfeld να μιλήσει για «παλαιά» και «νέα» Ευρώπη. (Βλέπε: «Η Πολιτική Οικονομία του Διεθνούς Συστήματος από τον Ψυχρό Πόλεμο στην Ουκρανία 1945-2023»)
Ο πόλεμος της Ουκρανίας και οι μελλοντικές γεωπολιτικές προκλήσεις
H άνοδος της Κίνας, η μείωση της αμερικανικής οικονομικής ισχύος, ο πόλεμος της Τρομοκρατίας και η διχογνωμία ΗΠΑ-ΕΕ σε θέματα διεθνούς εμπορίου υπέσκαψαν την συνεργασία ΕΕ-ΗΠΑ. Για ένα τμήμα της αμερικανικής ελίτ, πλέον, τα συμφέροντα ΗΠΑ-ΕΕ αποκλίνουν. Ο υποψήφιος των Ρεπουμπλικάνων και πρώην πρόεδρος Τραμπ, σε ακραία λεκτική αποστροφή του, το 2020, τόνισε ότι: «Επί τη ευκαιρία, το ΝΑΤΟ είναι νεκρό, θα αποσυρθούμε από το ΝΑΤΟ…και μου χρωστάτε $400 δις εσείς οι Γερμανοί που πρέπει να πληρώσετε για την άμυνα».
Ας αναλογισθούμε ένα μελλοντικό δυστοπικό σενάριο. Έστω ότι η σχέση Ευρώπης-ΗΠΑ καταρρέει. Έστω, επίσης, ότι υπάρχει μια νέα συμφωνία Γιάλτας. Αυτή τη φορά, η Ρωσία συμμαχεί με τις ΗΠΑ εναντίον της Κίνας και ως αντάλλαγμα η Μόσχα λαμβάνει το ‘ok’ της Ουάσιγκτον για επέκταση στην Ευρώπη. Ουσιαστικά η Ρωσία προδίδει την Κίνα και οι ΗΠΑ προδίδουν την Ευρώπη. Η Ρωσία κινείται εναντίον της Ευρώπης, έχοντας μάλιστα και την αρωγή της Τουρκίας από το Νότο, η οποία θέλει να επανέλθει στη Βιέννη. Μια κοινή ρωσο-τουρκική δράση από Βορά και Νότο στοχεύει την Ευρώπη. Υποθέτουμε ότι οι τρέχουσες στρατιωτικές ισορροπίες παραμένουν (πίνακας 1).
Παρόλο που τα στοιχεία του Πίνακα 1 δεν είναι πλήρη είναι φανερό ότι αν και η ΕΕ έχει, σχεδόν, διπλάσιες αμυντικές δαπάνες από τη Ρωσία και την Τουρκία $275 δις, έναντι $150 δις, σε στρατιωτικούς όρους αυτή η οικονομική ευρωστία δεν αποτυπώνεται. Ειδικότερα, υπάρχει πλήρης υπεροχή Ρωσίας-Τουρκίας σε άρματα μάχης 17.000 έναντι 4.600, ισορροπία στις αεροπορικές δυνάμεις 5.300 έναντι 5.500 αεροπλάνων και μόνο ναυτική υπεροχή της ΕΕ με 1990 πολεμικά πλοία έναντι 967 (διπλάσιος αριθμός). Ως προς τον τομέα των πυρηνικών όπλων η ρωσο-τουρκική πλευρά θα είχε πλήρη υπεροχή, αφού η Ρωσία θα διέθετε 5.580 πυρηνικές κεφαλές έναντι των 290 πυρηνικών κεφαλών της Γαλλίας. Αν, λοιπόν, υποθέσουμε ότι η στρατιωτική ομπρέλα των ΗΠΑ φεύγει από την Ευρώπη, τότε το περιβάλλον ασφαλείας της Γηραιάς Ηπείρου μεταβάλλεται επί τα χείρω. Πέραν της στρατιωτικής ανεπάρκειας σε συμβατικά και πυρηνικά όπλα, είναι χρήσιμο να λαμβάνουμε υπ’ όψη και τη δημογραφική πτυχή. Η Γηραιά ήπειρος γερνά, ενώ οι ισλαμικοί μουσουλμανικοί πληθυσμοί της Ευρώπης αυξάνονται…
Kαι τώρα τι;
Το υποθετικό μας σενάριο οδηγεί την Ευρώπη σε περιπέτειες. Αν και ακραίο δεν μπορεί να μην προβληματίσει. Αν η ΕΕ δεν θέλει να δει τα… φώτα να σβήνουν, θα πρέπει να προχωρήσει σε Κοινή Πολιτική Άμυνας & Ασφάλειας, αύξηση εξοπλισμών, κοινά αμυντικά προγράμματα μεταξύ κρατών-μελών, αντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος με αύξηση των γεννήσεων των γηγενών Ευρωπαίων. Το «ιερατείο» των Βρυξελλών, αλλά και οι νέες γενιές των Ευρωπαίων πολιτών πρέπει να διαβάσουν παγκόσμια και ευρωπαϊκή ιστορία πριν να είναι αργά…
