Στις μέρες μας παντού γίνεται λόγος για την Ευρώπη και τα πάμπολλα θέματα που σχετίζονται με αυτήν, με διαστάσεις γεωπολιτικές, κοινωνικές, πολιτισμικές και άλλες. Ακούμε, συχνά, ότι κοινή μας ταυτότητα είναι η Ευρωπαϊκή. Το νιώθουμε όμως έτσι…;
Στη χώρα μας, η έννοια, το περιεχόμενο και η εγκυρότητα της εθνικής μας ταυτότητας αποτελεί ένα ζήτημα «ταμπού», για ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού. Κατανοητό, ως ένα βαθμό, για μια χώρα της οποίας η κρατική κυριαρχία έχει αμφισβητηθεί πολλάκις στο παρελθόν, ενώ τμήματα της πολιτιστικής κληρονομιάς μας έχουν κατακερματιστεί ανά τον κόσμο. Την απάντηση στο ερώτημα του «ποιος είμαι, τελικά;» μοιάζει σαν να την περιβάλλει ο φόβος μήπως χάσουμε την ελληνικότητά μας, παρότι γνωρίζουμε ότι η εσωστρεφής αυτή αντίληψη μπορεί να μας οδηγήσει στον απομονωτισμό. Πρόκειται για μία λανθασμένη προσέγγιση. Στην πραγματικότητα, η ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας -ιδιαιτέρως σήμερα- προϋποθέτει την διεύρυνση των οριζόντων του ατόμου, με διάθεση για ανοιχτή μάθηση, υιοθέτηση παγκόσμιων αξιών, κοινωνική ενοποίηση και εξέλιξη. Μια συμπεριφορική λειτουργία που εκφράζεται μέσα από θεσμικές παρεμβάσεις και ενισχύεται καθημερινά από την Ευρωπαϊκή Ένωση, με την ενθάρρυνση της δημιουργίας κουλτούρας Ευρωπαίου πολίτη.
Η Ευρωπαϊκή Ταυτότητα προσδιορίζεται από τις δύο κύριες συνιστώσες της, την πολιτική και την πολιτιστική: Η πρώτη σχετίζεται με το κράτος δικαίου, την εθνική και ευρωπαϊκή πολιτική. Η δεύτερη περιλαμβάνει την κοινή ιστορία, την κληρονομιά και τον πολιτισμό.
Αναλυτικότερα, οι στόχοι της ευρωπαϊκής πολιτικής αφορούν την προώθηση της ειρήνης και την ευημερία, την ασφάλεια και την ελευθερία των πολιτών της, την βιώσιμη ανάπτυξη και την τεχνολογική πρόοδο, την κοινωνική δικαιοσύνη, καθώς και ένα οικονομικό, κοινωνικό και εδαφικό πλαίσιο αλληλεγγύης/συνοχής μεταξύ των κρατών-μελών της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της ευρωπαϊκής πολιτικής αποτελεί η ελεύθερη διακίνηση ιδεών, υπηρεσιών και εμπορευμάτων εντός του κοινού πλαισίου της Ε.Ε. Σε αντίθεση με αντίστοιχες ομοσπονδιακές ενώσεις, η Ευρώπη δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην έννοια του κράτους-μέλους. Οι σχέσεις μεταξύ των μελών και του ενωσιακού κέντρου λήψης αποφάσεων διέπονται από συνθήκες που απαιτούν ομόφωνη επικύρωση, γεγονός που απαιτεί από τα μέλη μια εν δυνάμει εκχώρηση μέρους της κυριαρχίας τους. Η μεταβίβαση όμως αυτή είναι υπέρ της δημιουργίας κοινών ισορροπιών, που έχουν εξασφαλίσει, ως τώρα, μια άνευ όρων 70ετή ειρήνη σε μια ήπειρο που, επί αιώνες, βίωνε αλλεπάλληλους πολέμους (βλέπε το άρθρο μας «Ευρωπαϊκή Άμυνα και Ασφάλεια»)…
Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός από την άλλη, είναι βασισμένος σε μια κουλτούρα ανταλλαγής, συνυφασμένος με το ευρωπαϊκό ιδεώδες που δεν είναι άλλο από τις βασικές αρχές της Ελευθερίας, της Αδελφότητας και της Ισότητας. Όπως αναφέρεται στο βιβλίο “Europe: a heritage, a challenge, a promise” (ένα από τα «100 βιβλία για την Ευρώπη που πρέπει να θυμόμαστε», που προτείνονται στην ειδική ψηφιακή πλατφόρμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου) ο ευρωπαϊκός πολιτισμός θα μπορούσε να συγκροτηθεί σε πέντε σημεία – σταθμούς:
- Μία κοινή πολιτιστική και πνευματική κληρονομιά που προέρχεται από τον αρχαίο ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, τον Χριστιανισμό, τον Ιουδαϊσμό, την Αναγέννηση και τον Ανθρωπισμό, την πολιτική σκέψη του Διαφωτισμού.
- Μια πλούσια και δυναμική υλική κουλτούρα που έχει επεκταθεί και στις άλλες ηπείρους ως αποτέλεσμα της Βιομηχανοποίησης και της Αποικιοκρατίας.
- Μια συγκεκριμένη αντίληψη του ατόμου που εκφράζεται από την ύπαρξη και τον σεβασμό μιας νομιμότητας που εγγυάται τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ελευθερία του ατόμου.
- Μια πληθώρα κρατών με διαφορετικές πολιτικές τάξεις, που τροφοδοτούν ο ένας τον άλλο με νέες ιδέες
- Σεβασμός προς τους λαούς, τα κράτη και τα έθνη εκτός Ευρώπης.
Η ευρωπαϊκή ταυτότητα στην ολότητά της στηρίζεται σε οικουμενικές αξίες και στα θεμέλια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η ισότητα, η ελευθερία, και η αλληλεγγύη, καθώς και στις αρχές της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου. Δίνει έμφαση στην έννοια και την σημασία της ιδιότητας του πολίτη, δημιουργώντας ένα πλαίσιο ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης. Ενισχύεται από πτυχές όπως το κοινό νόμισμα, οι κοινές πολιτικές και αξίες, καθώς και από συμβολικά στοιχεία όπως η σημαία και ο ύμνος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η έννοιά της είναι πολυδιάστατη, με βασικό της στοιχείο το αίσθημα του “συνανήκειν” εντός ενός συνόλου. Όπως ορθά εκφράζεται από το σύνθημά της: «Ενωμένοι στην πολυμορφία».
Η ιστορική βάση της ΕΕ και η Ελλάδα
Είναι κρίσιμο να κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή, προκειμένου να ιχνηλατηθεί η πορεία και η σημασία της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ανάγκη να δημιουργηθεί ένας δεσμός μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών και των λαών τους, προκειμένου να τερματιστούν οι πολιτικές και οικονομικές αντιπαλότητες, ήταν απαραίτητη. Πρωτοστάτης στην ιδέα αυτή ήταν ο Ουίνστον Τσώρτσιλ, ο οποίος θεωρούσε την Ευρώπη ως το λίκνο του πολιτισμού, των τεχνών, της φιλοσοφίας και της επιστήμης. Σε αυτό το πλαίσιο γεννήθηκε η ιδέα για τη δημιουργία των «Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης» με στόχο την ειρηνική, ασφαλή και ελεύθερη διαβίωση. Το 1949, δέκα χώρες συνεργάστηκαν για να δημιουργήσουν τον πρώτο ευρωπαϊκό οργανισμό, το Συμβούλιο της Ευρώπης. Σήμερα αποτελείται από 47 κράτη-μέλη και στοχεύει στην προώθηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας, την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της δημοκρατίας και του δικαίου. Το 1952 ιδρύθηκε η ΕΚΑΧ, η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα, το 1957 οι Συνθήκες της Ρώμης δημιούργησαν την ΕΟΚ (Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα) και με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, το 1992, οι Κοινότητες συνοδεύτηκαν από ένα ευρύτερο σύστημα, αυτό της Ένωσης, αντικαθιστώντας και εμπερικλείοντας τις προηγούμενες θεσμικές οντότητες. Από αυτές τις εξελίξεις αναδείχθηκαν με μεγαλύτερη σαφήνεια τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των ευρωπαίων πολιτών, καθώς και η αναγκαιότητα της ύπαρξης και υιοθέτησης μιας κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας. Χάρη σε αυτήν και στην κοινή πορεία που προωθεί, εξασφαλίστηκε μια μακρόχρονη ειρήνη για την γηραιά ήπειρο.
Επιστρέφοντας στην ελληνική πραγματικότητα, καθίσταται σαφές πως η ταυτότητα του ευρωπαίου πολίτη είναι κάτι που μας αφορά και οφείλει να μας χαρακτηρίζει. Η Ελλάδα είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και, συνεπώς, η ευρωπαϊκή ταυτότητα οφείλει να αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της ταυτότητας της χώρας. Η Ε.Ε. προσφέρει πολλά πλεονεκτήματα, όπως η οικονομική στήριξη, η ελεύθερη διασυνοριακή κυκλοφορία και η συνεργασία μεταξύ των μελών της. Με τον τρόπο αυτό προάγεται η ενσωμάτωση και η ενότητα μεταξύ των λαών της. Επιπλέον, η ευρωπαϊκή ταυτότητα είναι στηριγμένη στο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την προώθηση της πολιτιστικής ποικιλομορφίας.
Ως εκ τούτου:
– Η συμμετοχή των Ελλήνων πολιτών στις ευρωπαϊκές διαδικασίες και αποφάσεις ενισχύει την δημοκρατία και τον διάλογο τόσο σε ενδοευρωπαϊκό όσο και σε ενδοκρατικό επίπεδο.
– Ο Ευρωπαίος πολίτης απολαμβάνει τα δικαιώματα και διαχειρίζεται τις υποχρεώσεις που ισχύουν για όλους τους πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ανεξαρτήτως της εθνικότητά τους.
– Οι ελληνικές αξίες προσδίδουν έναν ιδιαίτερο πολιτισμικό χαρακτήρα στον Ευρωπαίο πολίτη.
– Η Ελλάδα έχει μια μακρά ιστορία και πολιτιστική κληρονομιά και κατ’ επέκταση οι πολίτες της έναν ξεχωριστό τρόπο σκέψης και δράσης. Όπως προαναφέρθηκε, ο ελληνικός πολιτισμός έχει διαδραματίσει έναν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της ευρωπαϊκής ταυτότητας ανά τους αιώνες.
– Η πολιτιστική κληρονομιά του αρχαιοελληνικού κόσμου έχει επηρεάσει την κοινωνία, την πολιτική και τη φιλοσοφία, συμβάλλοντας τόσο στην ανάπτυξη της δημοκρατίας, όσο της φιλοσοφίας και της επιστήμης.
– Η κλασική μυθολογία και η λογοτεχνία της αρχαίας Ελλάδας, μαζί με την αρχιτεκτονική της, έχουν ασκήσει μεγάλη επιρροή στην τέχνη της Ευρώπης.
Έτσι, η ελληνική κληρονομιά θεωρείται ουσιαστικό μέρος της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Μέσω του συνδυασμού ευρωπαϊκής και ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς, η ευρωπαϊκή ταυτότητα εμπλουτίζεται.
Οι συνιστώσες της ευρωπαϊκής ταυτότητας, δεν αποτελούν ένα σύνολο στείρων και στατικών αξιακών συστημάτων, αλλά έναν δυναμικό οργανισμό, που ενισχύεται και εμπλουτίζεται, συνεχώς, από τα επιμέρους αξιακά συστήματα και την ιστορία των κρατών-μελών. Παράλληλα, ενισχύονται και ενδυναμώνονται οι εθνικοί ηθικοί πυλώνες αυτοπροσδιορισμού.
Η ευρωπαϊκή ταυτότητα, δεν αποτελεί μια ιδιότητα που πρέπει απλώς να υιοθετήσουμε. Η έννοια του Ευρωπαίου πολίτη ΕΙΜΑΣΤΕ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΙΔΙΟΙ.
Συνεπώς, δεν εξαλείφει την εθνική ταυτότητα και κουλτούρα, αντιθέτως ενοποιεί κάτω από βασικές αρχές και αξίες την βάση του πολιτισμού: την ανταλλαγή ιδεών και πολιτισμικών στοιχείων μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών. Αποτελεί έναν συνδυασμό από την εθνική ταυτότητα και, ταυτόχρονα, αποδέχεται την πολυμορφία και την πολυπολιτισμικότητα της Ευρώπης. Μέσω της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι πολίτες έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν και να διασφαλίσουν μια κοινή ταυτότητα που σέβεται τις διαφορετικές πολιτιστικές κληρονομιές και αξίες. Απαραίτητο για να είναι λειτουργικό, συνολικά, το ευρωπαϊκό μοντέλο, είναι να σταματήσει η Ευρώπη των «δύο ταχυτήτων». Η χρόνια δυσκολία αποδοχής και εφαρμογής της ευρωπαϊκής ταυτότητας από το νότιο και βαλκανικό τμήμα της Ευρώπης, σε αντίθεση με το βορειότερο γεωγραφικό πεδίο, δημιουργεί πόλωση τόσο σε λαϊκό επίπεδο όσο και σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής.
«Η ευρωπαϊκή ταυτότητα, όπως φαίνεται, γίνεται αντιληπτή μόνο από καταρτισμένους ανθρώπους. Και αυτό είναι λυπηρό, αλλά είναι μια αρχή»,
Umberto Eco.
Και τώρα τι;
Η «ταυτότητα» δεν είναι έννοια παγιωμένη στο χρόνο. Είναι μάλλον το αποτέλεσμα μιας αδιάκοπης διαδικασίας. Οι πολίτες χρειάζεται να συνειδητοποιήσουν τη σημασία της αλληλεγγύης και της συνεργασίας σε επίπεδο κρατών-μελών. Μόνο με οδηγό τη συνεργασία και την αλληλεγγύη μπορεί η Ευρώπη να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά και με αμοιβαία οφέλη τις διάφορες προκλήσεις όπως, για παράδειγμα, πανδημίες, μετανάστευση, κλιματική αλλαγή, οικονομικές και άλλες κρίσεις. Με την ενίσχυση των αξιών αυτών μπορεί να επιτευχθεί μια δίκαιη και βιώσιμη Ευρώπη, μια διαδικασία της οποίας αφετηρία αποτελεί το ατομικό επίπεδο αποδοχής και ταύτισης.
Για να αντιμετωπιστούν οι όποιες προκλήσεις, χρειάζεται κοινή πορεία η οποία μπορεί να επιτευχθεί από την υιοθέτηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας σε ατομικό αλλά και κρατικό επίπεδο
Είναι ζωτικής σημασίας η συμμετοχή όλων στο κοινό πλαίσιο χάραξης της Ευρωπαϊκής πορείας. Κρίνεται λοιπόν απαραίτητο, στις Ευρωπαϊκές εκλογές, που αποτελούν το σημείο σταθμό για την πορεία αυτή, να υιοθετηθεί μια νέα, κοινή αντίληψη που θα καθορίζει την ψήφο, εστιάζοντας πέρα από την εκπροσώπηση των κρατικών συμφερόντων και μόνο, χωρίς φυσικά να εκλείψει και αυτή η οπτική.
Σε εθνικό επίπεδο, η επιμόρφωση στην ευρωπαϊκή ιστορία και την λειτουργία της Ευρώπης θα συνέβαλε στην γαλούχηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας των επόμενων γενεών. Οφείλει να λάβει χώρα αυτή η «επένδυση» στην εκπαίδευση και την κατάρτιση των πολιτών της, ώστε να ενισχυθεί η κοινωνική συνοχή και η δημιουργία μιας κοινωνίας που βασίζεται στην αλληλεγγύη και την ισότητα. Μόνο με την ενίσχυση των στοιχείων αυτών μπορεί το Ευρωπαϊκό όραμα να έχει μέλλον.
Τέλος, ο ρόλος της επαρκούς και ορθής δημοσιογραφικής κάλυψης είναι εξίσου σημαντικός, καθώς τα ΜΜΕ δεν παύουν, σε ένα μεγάλο τμήμα, να αποτελούν το πρίσμα μέσα από το οποίο αντιλαμβανόμαστε και αλληλεπιδρούμε με την πραγματικότητα. Στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών εκλογών, κυριαρχεί μια αντιμετώπιση αναζήτησης του ικανότερου εκπροσώπου των εθνικών συμφερόντων. Μπορεί το σκεπτικό αυτό να μην είναι παράλογο, καλύτερα όμως, έναντι αυτού, να υπερτερεί η ανάδειξη των καταλληλότερων πολιτικών προσώπων για την διαχείριση των αμοιβαίων συμφερόντων, καθώς το μέλλον της Ελλάδας και το μέλλον της Ευρώπης είναι κοινό…
European Identity & National Identity: Constructing a ‘We’
