Την εποχή του Ψυχρού Πολέμου, τότε που κυριαρχούσε η γεωπολιτική της «ισορροπίας του τρόμου», τα μεγάλα ατού του δυτικού κόσμου, ήταν η σχετικά ανοικτή οικονομία του, η κοινοβουλευτική δημοκρατία και η κοινωνική προστασία μέσω της ανάπτυξης. Στην άλλη όχθη, υπήρχε μια απολιθωμένη γραφειοκρατική οικονομία, η οποία αντί να αναπτύσσεται μέσω της κατανάλωσης για τους πολλούς, δαπανούσε κολοσσιαία ποσά σε στρατιωτικές επενδύσεις, χωρίς ευρύ παραγωγικό αποτέλεσμα.
Αυτή η κατάσταση άρχισε να αλλάζει από την αρχή της δεκαετίας του 1980, όταν η Κίνα αποφάσισε να ανοίξει δειλά την οικονομία της, ενώ η Δύση ξεκίνησε την ενίσχυση της παγκοσμιοποίησης, που υπαγορεύονταν από δύο σοβαρές ενεργειακές κρίσεις. Το σκηνικό αυτό κατέληξε στην κατάρρευση του κομμουνισμού το 1989 και στην χρηματοπιστωτική έκρηξη της δεκαετίας του 1990. Μια έκρηξη που έπληξε την Ευρώπη λίγα χρόνια μετά το λανσάρισμα της ευρωζώνης και του ευρώ και μετά από μια διεύρυνση της Ένωσης, η οποία δεν είχε το απαραίτητο βάθος, αλλ’ ούτε και τη δέουσα θεσμική ωριμότητα.
Η αποδυνάμωση
Αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων ήταν η διεθνής εμπορική αποδυνάμωση της Ευρώπης, η οποία συνολικά, από το 1990 έως το 2002, είχε χάσει τέσσερις ποσοστιαίες μονάδες συμμετοχή στο παγκόσμιο εμπόριο, προς όφελος της Κίνας και άλλων αναδυόμενων ασιατικών χωρών.
Αυτή η κατάσταση οδήγησε αρκετές επώνυμες ευρωπαϊκές επιχειρήσεις σε επενδύσεις μετεγκατάστασης εκτός Ε.Ε., με συνέπεια αρνητικές επιπτώσεις στην απασχόληση μέσα στην Ένωση, η οποία ούτως ή άλλως παρουσίαζε σοβαρά προβλήματα μείωσης της παραγωγικότητάς της και χαμηλής καινοτομικής δημιουργίας. Με άλλα λόγια η Ε.Ε. έχανε έδαφος και στην αποκαλούμενη, σήμερα, 4η βιομηχανική επανάσταση που οριοθετεί τον ψηφιακό μετασχηματισμό και την τεχνητή νοημοσύνη.
Έτσι, παρά την ενιαία αγορά και τη λειτουργία της ευρωζώνης, από την αρχή του 21ου αιώνα, η Ε.Ε. μπήκε σε φάση παραγωγικής αδυναμίας και ανταγωνιστικής υποχώρησης. Και τα πράγματα πήραν καταστροφική πορεία όταν, το 2009, επεκτάθηκε και στην Ευρώπη η χρηματοπιστωτική κρίση που είχε αφετηρία τις Η.Π.Α. Η κρίση αυτή, που λίγο έλειψε να διαλύσει την ευρωζώνη και να οδηγήσει την Ελλάδα εκτός Ένωσης, όπως προκύπτει από μετέπειτα γεγονότα, είχε και σοβαρές γεωπολιτικές επιπτώσεις για την Ευρώπη και το μέλλον της.
Η χρηματοπιστωτική κρίση, υπήρξε μια τεράστια ευκαιρία για δύο μεγάλες χώρες, όπως η Κίνα και η Ρωσία, να αναθεωρήσουν το ρόλο τους στον μεταβαλλόμενο κόσμο μας και να υιοθετήσουν νέους τρόπους μονιμοποίησης των αυταρχικών καθεστώτων στις χώρες τους. Προσφέροντας, μάλιστα και παραδείγματα προς μίμηση σε άλλες χώρες με εξίσου αυταρχικά και αντιδημοκρατικά καθεστώτα. Δεν είναι συμπτωματικά γεγονότα ούτε η τελευταία συμφωνία των προέδρων Πούτιν και Σι Τζινπίνγκ κατά της Δύσης, ούτε οι πόλεμοι στην Ουκρανία και στη Γάζα ούτε, βέβαια, ο περίφημος συνασπισμός BRICS,που αντιπροσωπεύει μια δυνητική αντιδημοκρατική και αντιφιλελεύθερη συμμαχία κατά του δυτικού συνασπισμού.
Από το 2008 και μετά, σταδιακά, Κίνα και Ρωσία άλλαξαν την πολιτική τους έναντι της Δύσης και της Ευρωπαϊκής Ένωσης και βασικός στόχος τους ήταν –και είναι βέβαια– η υπονόμευση των δυτικών θεσμών με σκοπό την δημιουργία κλίματος αποσταθεροποίησης και κλονισμού της εμπιστοσύνης προς τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου.
Οι πόλεμοι
Την ίδια περίοδο Ρωσία, Κίνα και Ιράν έκαναν ό,τι μπορούσαν για να συνασπίσουν κατά της Δύσης και των φιλελεύθερων καθεστώτων της όλες τις αναδυόμενες στην Ασία χώρες, την Αφρική και μέρος της Λατινικής Αμερικής. Σχηματίστηκε, λοιπόν, ένας συνασπισμός με χώρες όπως η Βραζιλία, η Ινδία, η Κίνα, η Ρωσία και η Νότια Αφρική (BRICS) και, στη συνέχεια, με τη βοήθεια των δυτικών «χρήσιμων ηλιθίων» κατά Λένιν, άρχισε να γίνεται λόγος για τον «Παγκόσμιο Νότο».
Στο πλαίσιο των παραπάνω εξελίξεων, από το ξεκίνημα του 21ου αιώνα όλο και πιο διαβρωτικός γίνεται και ο ρόλος του Ισλάμ στα παγκόσμια πράγματα, τα έκτροπα του οποίου χρηματοδοτούνται αφειδώς από το Ιράν, το Κατάρ και, εν μέρει, τη Σαουδική Αραβία και τη γειτονική μας Τουρκία.
Σήμερα, όλες οι παραπάνω τάσεις που μορφοποιούνται με δύο πολέμους, αυτόν της Ουκρανίας στην Ευρώπη και του Ισραήλ κατά της Χαμάς στη Μέση Ανατολή, θέτουν σοβαρά προβλήματα στην Ευρώπη από τη μια πλευρά και γενικότερα στη Δύση από την άλλη.
Οι δυσκολίες της Ευρώπης είναι σαφείς. Χωρίς κοινό όραμα για την άμυνα και με αποσταθεροποιητικές πιέσεις στην περιφέρειά της, η ήπειρος σύντομα θα χρησιμεύσει ως «θέατρο», παρά ως συμμετέχων σε έναν ανταγωνισμό μεγάλων δυνάμεων.
Η Ρωσία υποστηρίζει ευρωπαϊκά ακροδεξιά κόμματα ενεργά και παρεμβαίνει τακτικά σε ευρωπαϊκές εκλογές. Στην Ουκρανία, η Ρωσία έχει προσαρτήσει παράνομα την Κριμαία και προκάλεσε έναν βραδύκαυστο πόλεμο που, έως τώρα, σκότωσε 40.000 Ουκρανούς και εκτόπισε 1,5 εκατομμύριο.
Πιο κάτω στον νότο, ο εμφύλιος πόλεμος της Συρίας οδήγησε εκατομμύρια πρόσφυγες στις ακτές της Ευρώπης, προκαλώντας ρήγμα σχετικά με τη μεταναστευτική πολιτική και τροφοδοτώντας την άνοδο των λαϊκιστικών κομμάτων.
Εσχάτως δε, η σύγκρουση Ισραήλ – Χαμάς που προκλήθηκε από το Ιράν για τη δημιουργία χάους στη Μέση Ανατολή, είναι βέβαιο ότι οδηγεί σε ποικίλα εκρηκτικά σενάρια και για το μέλλον της Μεσογείου.
Η Κίνα, από την πλευρά της, έχει επενδύσει σε μεγάλο βαθμό σε ευρωπαϊκές λιμενικές και τεχνολογικές υποδομές, εν μέρει επειδή ελπίζει να βάλει μια σφήνα μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ευρώπης. Όσο πιο εσωτερικά διαιρεμένη είναι η Ευρώπη, τόσο περισσότερο θα βρεθεί στο έλεος αυτών των οπορτουνιστικών μεγάλων δυνάμεων.
Αυτή είναι «συνταγή» για μια Ευρώπη που κάποιοι επιδιώκουν, για άλλη μια φορά, να κυριαρχείται από τον εθνικισμό, μια E.E. που θα είναι άνευ σημασίας σε μια διατλαντική συμμαχία. Μια τέτοια Ευρώπη θα έχει μικρή επιρροή και οι Ηνωμένες Πολιτείες θα στερούνται έναν ισχυρό εταίρο.
Και, τώρα τι;
Ο μόνος συνετός τρόπος να αποφευχθεί αυτό το εφιαλτικό σενάριο είναι η Ευρώπη να αποβάλει την κουλτούρα του εφησυχασμού της και να στραφεί υπέρ της αυτονομίας της υπό τη θετική έννοια του όρου. Πρέπει να αναπτύξει την ικανότητα να υπερασπίζεται καλύτερα τον εαυτό της και να αποκαταστήσει την πάλαι ποτέ πολιτιστική της αίγλη.
Ως πηγή του Διαφωτισμού, της νεωτερικότητας και των βιομηχανικών επαναστάσεων που άλλαξαν τη μοίρα του κόσμου μας, η Ευρώπη έχει ακόμα μεγάλα αποθέματα πνευματικών δυνάμεων ικανών να μεταβάλλουν προς το καλύτερο τον αναδυόμενο κόσμο του αύριο. Το θέμα είναι αν θέλει και πώς μπορεί να κινητοποιήσει τις δυνάμεις αυτές, σε μια εποχή όπου κάποιες χυδαίες ακρότητες της κουλτούρας της «αφύπνισης» επιδιώκουν να καταργήσουν την ιστορία…
