Πώς θα καταφέρει να ισορροπήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) ανάμεσα στην αξίωση για εθνική κυριαρχία και την συγκέντρωση εξουσιών; Πώς θα κατορθώσει να στραφεί από έναν τρόπο λειτουργίας που εδράζεται κυρίως στην διαχείριση, σε εκείνον που ευνοεί την μεγαλύτερη συμμετοχή των πολιτών; Πώς θα καταστεί δυνατόν τα κράτη μέλη διατηρώντας, ταυτοχρόνως, την εθνική και πολιτιστική τους ταυτότητα, να εφαρμόσουν αποτελεσματικές πολιτικές ανοικτών συνόρων στο πλαίσιο της ελεύθερης αγοράς;
Οι πολιτικοί αρχιτέκτονες που σχεδίασαν, αρχικά κατά τις δεκαετίες 1950 και 1960, τα προπλάσματα της ΕΕ, μέσω συμφωνιών που επέφεραν ειρήνη, συνεργασία και οικονομική ανάπτυξη, αντιλαμβάνονταν το δύσκολο του εγχειρήματος της ολοκλήρωσης. Αυτός είναι και ο λόγος που, η τελευταία, βασιζόταν στην επονομαζόμενη ανεκτική συναίνεση των λαών των κρατών μελών της ΕΟΚ, σύμφωνα με την οποία δεν αντιδρούσαν αρνητικά στη διαδικασία ενίσχυσης των υπερεθνικών/υπερκρατικών θεσμών και δομών, στον βαθμό που αυτή η διαδικασία επέφερε θετικά αποτελέσματα στον βίο τους. Αυτό σημαίνει πως, ο νομιμοποιητικός πυρήνας της ΕΕ δεν έγκειτο τόσο στην δημοκρατική της πολιτική όσο στα αποτελέσματα που εκείνη επέφερε. Η πρώτη σημαίνουσα κίνηση προς τον εκδημοκρατισμό της ένωσης, υπήρξε η απόφαση για την διενέργεια εκλογών με σκοπό την ανάδειξη των μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, από το 1979. Αυτή έδωσε την σκυτάλη στη βελτίωση της δημοκρατικής λειτουργίας της ΕΕ, μέσω των αναθεωρήσεων της Συνθήκης του Μάαστριχτ (1992), την ενίσχυση του θεσμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, την παραχώρηση ρητρών εξαίρεσης, καθώς και τη δυνατότητα μιας πιο ευέλικτης ολοκλήρωσης.
Προκλήσεις και δυσκολίες
Παρ’ όλα τα αναντίρρητα βήματα εκδημοκρατισμού της ΕΕ, η ποιότητα ορισμένων πρακτικών της ένωσης παραμένει αμφίβολη, καθώς ο τρόπος που λειτουργεί η δημοκρατική λογοδοσία στο σύστημα λήψης αποφάσεων της ΕΕ δεν ερείδεται στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Ιδιαιτέρως σημαντικοί θεσμοί της ΕΕ, όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, δεν είναι εκλεγμένοι και, ως εκ τούτου, δεν είναι αντιπροσωπευτικοί ούτε υπόλογοι στους ευρωπαϊκούς λαούς. Παράλληλα, οι πολλές και πολύμορφες κρίσεις που ταλανίζουν την Ευρωζώνη, θέτουν σοβαρές προκλήσεις στην ΕΕ ως προς την πρόταση επαρκών λύσεων στην αντιμετώπισή τους, αυξάνοντας έτι περαιτέρω τις φωνές αμφισβήτησης που μιλούν για δυσκολία στην παραγωγή ουσιαστικών αποτελεσμάτων για τους πολίτες της Ένωσης. Πώς θα μπορούσε, λοιπόν, η ΕΕ να βελτιώσει την δημοκρατική και νομιμοποιητική της αποδοχή, επαναπροσδιορίζοντας, σταθερά και σθεναρά, τον προσανατολισμό της προς το όραμα της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης; Η συζήτηση επ’ αυτού με τον καθηγητή Δημήτρη Χρυσοχόου, έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον.
Ο Δημήτρης Ν. Χρυσοχόου είναι Καθηγητής Θεωρίας και Θεσμών της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει διατελέσει Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αν. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, Reader, Honorary University Fellow και Honorary Senior Research Fellow στο Πανεπιστήμιο Έξετερ, Επισκέπτης Καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Κατάνια και στο Κέντρο Έρευνας Δημοκρατίας και Δικαίου του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Visiting Research Professor στο Virginia Tech Center for European Union, Transatlantic and TransEuropean Space Studies – A Jean Monnet Center of Excellence και Επισκέπτης Εταίρος/Ερευνητής στα Πανεπιστήμια Κέμπριτζ, Οξφόρδης, LSE, Κολούμπια, Όσλο, Γενεύης, CHRIST (Deemed to be University, Ινδία), Γιβάσκιλα, Μάλτας, Λευκωσίας, Νεάπολις Πάφου, Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Κρήτης, Αιγαίου και Πελοποννήσου, στο Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου, στο Ελληνικό Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών και στο Νορβηγικό Ινστιτούτο Αθηνών. Τον Φεβρουάριο του 2021, η Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης απένειμε Τιμητική Διάκριση Πρωτότυπου Σχεδιασμού και Υποδειγματικής Γραφής στο έργο του Πολιτειολογία των ενώσεων (Ι. Σιδέρης, 2020). Στις 30 Ιανουαρίου 2022, χειροθετήθηκε Άρχων Ρεφερενδάριος της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας από την Α.Θ. Παναγιότητα τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο στον Ι.Π.Ν. του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι. Τον Μάιο και τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, του απονεμήθηκαν, αντιστοίχως, το Μετάλλιο του Δήμου Ύδρας για τα 200 Χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση και το Μετάλλιο Τιμής του Δήμου Ναυπλιέων για τα 200 Χρόνια από την Απελευθέρωση του Ναυπλίου. Τον Φεβρουάριο του 2023, παρασημοφορήθηκε με το Μετάλλιο Εξαίρετης Προσφοράς της Κυπριακής Δημοκρατίας και τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, του απονεμήθηκε το Μετάλλιο Τιμής του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού.Ορθός Λόγος: Εν όψει των επερχόμενων ευρωεκλογών, ποιο θεωρείτε πως είναι το μεγαλύτερο διακύβευμα με το οποίο θα έρθει αντιμέτωπη η ΕΕ την επόμενη πενταετία;
Δημήτρης Χρυσοχόου: Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) δεν θα έρθει αντιμέτωπη με ένα και μόνο διακύβευμα στο ορατό μέλλον, αλλά με πολλά, σύνθετα και μεταβλητά. Το μείζον, ίσως, είναι να αναπτύξει η ίδια, αντλώντας από την πρόσφατη εμπειρία της, με συστηματικό τρόπο το πώς θα αντιμετωπίζει συλλογικά συγχρονικές κρίσεις πάντοτε με σεβασμό στις θεμελιώδεις αξίες της.
Ο.Λ.: Η υφιστάμενη θεσμική συγκρότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θεωρείτε πως στερείται ή όχι δημοκρατικής νομιμοποίησης;
Δ.Χ.: Θα ήταν μάλλον αδόκιμο να συγκρίνουμε τους όρους νομιμοποίησης της ΕΕ με το (ομοσπονδιακό) δημοκρατικό κράτος, αφού η ίδια αποτελεί μία ένωση ανάμεσα σε κυρίαρχα δημοκρατικά κράτη. Είναι, όμως, μια εξόχως προωθημένη ένωση με θεσμούς και ιδιότητες που δεν απαντούν στους συμβατικούς διεθνείς οργανισμούς: αιρετό Κοινοβούλιο, υπεροχή του δικαίου της, συν-νομοθέτηση Συμβουλίου και Κοινοβουλίου, ιδιότητα του Ευρωπαίου πολίτη, λήψη αποφάσεων με (διττή) πλειοψηφία, κ.ά. Άρα, πρέπει να σταθμιστούν οι απαιτήσεις της δημοκρατικής νομιμοποίησης με την ιδιοσυστασία της ΕΕ ως εν μέρει, εν δυνάμει ή ήδη «πολιτείας».
Δημοκρατική λογοδοσία
Ο.Λ.: Παρ’ όλη την -αναντίρρητη- ενίσχυση του θεσμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, το δημοκρατικό έλλειμμα μοιάζει «χαίνουσα πληγή» στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ποιους θεωρείτε τους κυριότερους λόγους αμφισβήτησης της δημοκρατικής λειτουργίας της ΕΕ;
Δ.Χ.: Υπάρχει η κλασική εκδοχή που αφορά το ζήτημα της δημοκρατικής λογοδοσίας επί αρμοδιοτήτων που έχουν ανατεθεί στους κοινούς θεσμούς, και αυτή της ελλιπούς διαμόρφωσης «ευρωπαϊκού δήμου», όχι ως πολιτικού σώματος συγκρίσιμου, πολλώ μάλλον ταυτόσημου, με έναν εθνικό λαό, αλλά ως κοινότητας πολιτών, τα μέλη της οποίας θα είναι σε θέση να μεταβιβάζουν τα δημοκρατικά τους αιτήματα προς και από τους κοινούς θεσμούς. Αυτή η διαδικασία θα πρέπει να ενισχυθεί.
Ο.Λ.: Πολλές σημαντικές αποφάσεις που λαμβάνουν χώρα στην Επιτροπή, στο Συμβούλιο και στο Κοινοβούλιο, δεν γίνονται ευρέως γνωστές στους πολίτες της ΕΕ και δεν συζητούνται πριν έρθουν για επικύρωση σε εθνικό επίπεδο. Θεωρείτε πως το δημοκρατικό έλλειμμα είναι και ένα έλλειμμα επαρκούς ενημέρωσης και διαβούλευσης;
Δ.Χ.: Αυτό δεν είναι ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζει μόνο ή με κάποιον πολύ ξεχωριστό τρόπο η ΕΕ, στη βάση ότι η συνθετότητα του νομοθετικού έργου, οι απαιτήσεις της εξειδικευμένης γνώσης στην αντιμετώπιση, συχνά, αλληλοϋποστηριζόμενων κρίσεων, ο βαθμός αποστασιοποίησης, των νέων ιδίως, από την πολιτική, κ.ά, επιδρούν αρνητικά στο δίπολο ενημέρωση-διαβούλευση. Παραμένει, ωστόσο, παραδόξως αν σκεφτεί κανείς πόσο η ΕΕ επιδρά στην καθημερινότητά μας, για ικανό μέρος του ευρωπαϊκού πληθυσμού μια μάλλον «απόμακρη» εστία διακυβέρνησης…
Ο.Λ.: Θεωρείτε πως η συγκρότηση ενός ευρωπαϊκού λαού/δήμου είναι εφικτή; Και εάν ναι, θα μπορούσε εκείνος να επέχει τον ρόλο καταλύτη για την ουσιαστική άμβλυνση του ελλείμματος;
Δ.Χ.: Η διαμόρφωση ευρωπαϊκού δήμου είναι μία μακρά εξελικτική διαδικασία. Ακριβέστερα, «συν-εξελικτική» αφού η ΕΕ είναι μία «ένωση πολιτειακής συν-εξέλιξης», μια συγχρονία πολιτείας και πολιτειών, όπου το ένα μέλος εξελίσσεται μέσα από τον βίο του άλλου. Η έτι περαιτέρω εξέλιξη του Ευρωπαϊκού Δήμου ως αναγνωρίσιμης και συντεταγμένης συλλογικότητας, θα ενισχύσει καταλυτικά τη δημοκρατική φύση της ΕΕ.
Ο.Λ.: Με ποιους τρόπους θα μπορούσε, κατά την γνώμη σας, να ενισχυθεί η δημοκρατική και νομιμοποιητική βάση της Ένωσης; Η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών θα μπορούσε να δράσει επικουρικά προς αυτήν την κατεύθυνση;
Δ.Χ.: Θα χρειαζόμουν περισσότερες, πιο εξειδικευμένες γνώσεις πάνω στην τεχνολογία ώστε να υποδείξω εφαρμόσιμες δημοκρατικές τεχνολογικές καινοτομίες, πάντως το μείζον είναι η ενίσχυση της συμμετοχικότητας και του διαλόγου σε ευρεία κλίμακα και πάνω σε κοινά ευρωπαϊκά μελήματα.
Και τώρα, τι;
Ο.Λ.: Στις εθνικές εκλογές της συντριπτικής πλειονότητας των κρατών – μελών της ΕΕ, παρατηρείται άνοδος των ευρωσκεπτικιστικών κομμάτων, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα διαρκώς αυξανόμενο «σπιράλ αντι-ευρωπαϊσμού». Ποιοι θεωρείτε πως είναι οι λόγοι που οδηγούν σε αυτήν την άνοδο; Είναι αυτή μία εξέλιξη που θα μπορούσε στο εγγύς μέλλον να αποτελέσει τροχοπέδη, όχι μόνον για την περαιτέρω εμβάθυνση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, αλλά και για την εκ θεμελίων ύπαρξη του ευρωπαϊκού οικοδομήματος;
Δ.Χ.: Ο ευρωσκεπτικισμός που εκφράζουν σήμερα εξόχως δυσανεκτικά έως και αντικοινωνικά μορφώματα, δεν έχει σχέση με αυτόν των δεκαετιών του ’70 ή του ’80, όπου στον αντίποδα της «ομοσπονδιακής Ευρώπης» υπήρχε ένα άλλο διακυβερνητικό σχέδιο. Ο σημερινός, σε συνδυασμό με τον «εθνολαϊκισμό», συνιστά άρνηση της Ευρώπης και των αξιών της.
Ο.Λ.: Κλείνοντας, με τη θεσμική αρχιτεκτονική που διαθέτει σήμερα η ΕΕ, εάν υπήρχε μια «κίνηση ματ» που θα μπορούσε να κάνει -στο κοντινό ή μακρινό μέλλον- ούτως ώστε, όχι μόνον να διασφαλίσει, μα και να ισχυροποιήσει την θέση της σε έναν πολυπολικό και ρέοντα κόσμο, ποια πιστεύετε πως θα ήταν;
Δ.Χ.: Αυτή είναι μάλλον μια ερώτηση με κανονιστικό/δεοντικό πρόσημο. Μια πιθανή απάντηση είναι ότι θα πρέπει να επενδύσουμε από κοινού στην ιδέα της ΕΕ ως «συσπονδίας», ως αλληλέγγυας προσφοράς των μελών προς το κοινό συμφέρον της ένωσης, άρα και προς το κοινό μας μέλλον.
