Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η Ευρωπαϊκή Ένωση αναμετράται με τις διαλεκτικές εντάσεις ενός διττού εγχειρήματος: την εξελικτική της συγκρότηση σε πολιτεία, η οποία θα εγγυάται τόσο την συντεταγμένη συμβίωση των μελών της όσο και την διασφάλιση του σεβασμού των συστατικών ταυτοτήτων και των διακριτών πολιτισμών. Σε αυτό το πλαίσιο, πλήθος εννοιών της πολιτικής και κοινωνικής θεωρίας ανανοηματοδοτούνται, όπως αυτή της κρατικής κυριαρχίας, η οποία μήτε συνιστά αναλλοίωτη συνθήκη μήτε διολισθαίνει προς την έσχατη σχετικοποίησή της, μα συναρτάται προς τις πραγματικές συνθήκες άσκησής της. Έτσι, η ΕΕ -τόσο κατά το παρελθόν και πολύ περισσότερο στις ταραχώδεις μέρες μας- αποτελεί το επίκεντρο ενός συνόλου διεργασιών που αναδεικνύουν νέες μορφές ταυτότητας μα και αναγκών, συγκροτώντας ένα λειτουργικό σύστημα ειρήνης ή μία πλουραλιστική κοινότητα, η οποία όμως υστερεί μιας «κοινωνικοψυχολογικής» ή «πολιτικής κοινότητας».
Πολιτειολογικές Θεάσεις της ΕΕ
Η επιστήμη που μελετά τα πολιτεύματα (η πολιτειολογία) δεν φείδεται και έτσι φιλοτεχνεί την ευρύτερη εικόνα της ΕΕ, πολλαπλώς και ποικιλοτρόπως, με κοινό τόπο για τον οιονδήποτε ορισμό και εάν επιλεγεί, το ότι η ένωση συναρμόζει τους όρους συμβίωσης των μερών πέραν των γνώριμων κρατικών και διεθνολογικών κατηγοριών. Αξίζει να αναφερθούμε -έστω και αδρά- σε ορισμένα από τα θεωρητικά μοντέλα που προσεγγίζουν την δομή και την φύση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ούτως ώστε να φωτίσουμε τα θεμέλια του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, εντός του οποίου δύναται να συγκροτηθεί ο ευρωπαϊκός δήμος:
Ως Πολυκεντρική Πολιτεία, η ΕΕ συνιστά την οριστική εγκατάλειψη του εθνικού κράτους, καθώς η ανερχόμενη αυτή πολιτειακή οντότητα απεκδύεται τα παραδοσιακά στοιχεία που συνοδεύουν, ιστορικά, την κυριαρχία του κράτους.
Ως Κοινοπολιτεία, η ΕΕ συνιστά μια «έννομα συντεταγμένη τάξη», μία ομάδα λαών, στους οποίους μπορεί εύλογα να αποδοθεί μια κάποια συνείδηση ότι έχουν ένα «κοινό αγαθό» και είναι ικανοί να φανταστούν τον εαυτόν τους ή τους πολιτικούς αντιπροσώπους και τις κυβερνητικές τους αρχές να το πραγματώνουν ή να το επιδιώκουν μέσω κάποιας μορφής οργανωμένης πολιτικής δομής, ενσωματωμένης σε κάποιες κοινές συνταγματικές διευθετήσεις. Υπ’ αυτήν την έννοια, τόσο τα κράτη μέλη όσο και η Ένωση αποτελούν κοινοπολιτείες, η μία πιο τοπική και η άλλη πιο εκτεταμένη.
Ως Σύνθετη Πολιτεία, η ΕΕ συνιστά ένα σύστημα συγκυριαρχίας, μερικής και αβέβαιης αυτονομίας στη διαμόρφωση πολιτικής μεταξύ διαφορετικών πεδίων διακυβέρνησης και προτύπων αντιπαράθεσης.
Όποια από τις πιο πάνω πολιτειολογικές προσεγγίσεις κι εάν επιλέξουμε, η δισυπόστατη φύση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως Πολιτείας και ως Πολιτείες παραμένει ίδια, καθώς τοποθετείται σε έναν δυναμικό ενδιάμεσο, μεταιχμιακό χώρο, εκείνον ανάμεσα στην Συνομοσπονδία και στην Ομοσπονδία.
Από τη μία ως Συνομοσπονδία (Πολιτείες) συγκροτεί μία ένωση των επιμέρους εθνικών πολιτειών όπου: απαρτίζεται από εθνικά κράτη, δεν διαθέτει Σύνταγμα, καθώς δεν έχει εθνικό δήμο, δεν διαθέτει ενιαία εξωτερική πολιτική ασφάλειας και άμυνας, εδράζεται σε μία συνθήκη και όχι σε κρατικογενές σύνταγμα και, τέλος, υφίσταται η δυνατότητα εξόδου του κράτους εάν αυτό το αποφασίσει (όπως ορίστηκε στην συνθήκη της Λισσαβώνας).
Από την άλλη ως Ομοσπονδία (Πολιτεία) συγκροτεί μία οντότητα όπου: το ευρωπαϊκό δίκαιο υπερέχει των επιμέρους εθνικών, υπάρχει κοινό νόμισμα, το νομοθετικό σώμα (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο) είναι αιρετό και ταξινομείται βάσει ιδεολογικού προσανατολισμού, οι αποφάσεις λαμβάνονται με ειδική πλειοψηφία και δεσμεύουν τα κράτη και του πολίτες τους.
Επομένως, καθίσταται σαφής και η διττή φύση της ΕΕ, ως Πολιτείας και ως Πολιτείες, μέσα από τους δύο πυλώνες που την στηρίζουν: της διττής αντιπροσώπευσης (Ευρωκοινοβούλιο) και, ως εκ τούτου, της διττής νομιμοποίησης (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο). Εδώ, ακριβώς, εστιάζεται και ο δυϊσμός της, καθώς τα συστατικά της μέρη δεν καταργούνται εν ονόματι μιας ανώτερης κεντρικής αρχής, όπως στην Ομοσπονδία, μα πρόκειται για μια ένωση πολιτειακής συνεξέλιξης, σαν η Ευρώπη ως γενέτειρα της κρατικής κυριαρχίας, αποτελεί συγχρόνως και γενέτειρα του εξελικτικού φαινομένου της. Υπό το πρίσμα αυτό η κυριαρχία που συνοδεύει την συνομοσπονδιακή μορφή της Ευρώπης, δεν είναι ένα νέο είδος κυριαρχίας που αντικαθιστά το παλαιό, αλλά πρόκειται για συγκυριαρχία με την έννοια της συνδιάθεσης, καθώς τα κράτη είναι από κοινού μέτοχοι με αυτοσυνειδησία του τι σημαίνει να είσαι μέλος μιας ένωσης. Έτσι, συγκροτείται μια Πολιτεία, η οποία νοείται ως διαπολιτειακή συμβίωση, μία ένωση συμβιούντων μελών που δεν συνυπάρχουν απλώς, μα συν-εξελίσσονται, σε μία σύμπλευση της έννοιας της ενικότητας με εκείνην της πολλαπλότητας, καθώς τα μέλη αφομοιώνονται δίχως να απαλείφεται η ετερότητά τους.
Στον πυρήνα της διφυούς πολιτειακής ένωσης που συγκροτεί η ΕΕ, τόσο ως Πολιτεία όσο και ως Συμπολιτεία (όρος του αείμνηστου ακαδημαϊκού συνταγματολόγου Δημήτρη Θ. Τσάτσου, που αναφέρεται στην ΕΕ ως μία ένωση πολιτειών της οποίας η εσωτερική θεσμική οργάνωση διαθέτει χαρακτηριστικά και διεθνούς και συνταγματικής οργάνωσης, ενώ υπόκειται τόσο στο διεθνές όσο και στο συνταγματικό δίκαιο) βρίσκεται, ακριβώς, η έννοια της συνεξέλιξης. Σε αυτή τη λογική, οι έννοιες της Αυτονομίας και της Ενοποίησης, συγκροτούν μια διπλή ροπή που εκδηλώνεται ως αντίρροπη τάση, μα στην λογική της συνεξέλιξης ακριβώς αυτή η τάση σκιαγραφεί το πορτρέτο της Συμπολιτείας· της μη κυριαρχικής, δηλαδή, ένωσης όπου τα κλασικά χαρακτηριστικά της κρατικής κυριαρχίας των μελών σχετικοποιούνται, καθώς η βούληση του ενός καθορίζει και καθορίζεται από την βούληση του άλλου. Έτσι, η Συμπολιτεία παρ’ όλο που δεν συγκροτεί τον δεσμό της πλήρους, αμαλγαματοποιημένης πολιτείας, οικοδομεί μία νέα αρχιτεκτονική, ένα κοινό σχήμα συμβίωσης, όπου εντάσσονται τα συνομόσπονδα μέρη. Ως εκ τούτου, τα μέρη επιβιώνουν ως διακριτές πολιτείες, ενόσω συνδιαμορφώνουν την ολότητα, όχι με προοπτική μία νέα συλλογική κρατικότητα, αλλά, τη θεσμοθέτηση της συνδιάθεσης μεταξύ συνεργατικών ετέρων που επιδιώκουν συλλογικούς στόχους.
Ευρωπαϊκός Δήμος vs Εθνικού…
Αναλύοντας από πολιτειακή σκοπιά την ΕΕ, υπογραμμίζουμε πως σημαίνοντα ρόλο κατέχει η έννοια του ευρωπαϊκού δήμου· εκείνου, δηλαδή, του σώματος των πολιτών, τα μέλη του οποίου μεταβιβάζουν τα αιτήματά τους προς, και από, τους κοινούς θεσμούς. Μία από τις σημαντικότερες κριτικές που δέχεται το ευρωπαϊκό οικοδόμημα, αφορά το δημοκρατικό έλλειμμα ως προς τον τρόπο λήψης των αποφάσεων, ένα έλλειμμα άμεσα συνυφασμένο με την έννοια του ευρωπαϊκού δήμου, η οποία -ορισμένες φορές ευλόγως- έχει αμφισβητηθεί. Η άρρηκτη σχέση μεταξύ ενός κράτους και ενός λαού-έθνους, από τον οποίο πηγάζει η έσχατη εξουσία και η νομιμοποίησή της και ο οποίος είναι φορέας της κυριαρχίας, αποτελεί το κεντρικό αξίωμα της θεωρίας του δημοκρατικού κρατισμού. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, ο λαός είναι μια έννοια με έντονο το υποκειμενικό-κοινωνιοψυχολογικό περιεχόμενο. Οι υποκειμενικές αυτές εκφάνσεις είναι απότοκα, αλλά συγχρόνως και προϋποθέσεις ορισμένων αντικειμενικών στοιχείων, όπως η κοινότητα γλώσσας, ιστορίας, πολιτιστικών εθίμων και συναισθημάτων, ακόμη και θρησκείας και καταγωγής. Σε αυτή τη γραμμή σκέψης, τα κράτη διαφυλάσσουν την ιδιαιτερότητά τους με τη μορφή ενός λαού, που συνδέεται εσωτερικά βάσει γέννησης και καταγωγής, ενός χώρου που τους ανήκει και της πολιτισμικής ομοιότητας της γλώσσας, της θρησκείας, της τέχνης και της ιστορικής εμπειρίας. Έτσι, ένας λαός προηγείται, ιστορικά και προϋποτίθεται πολιτικά κάθε σύγχρονου κράτους. Εν πολλοίς και κατ’ ελάχιστον, κάθε κράτος υπάρχει, επειδή προϋπήρχε ο λαός (έθνος) που το δημιούργησε και αποτέλεσε το θεμέλιό του. Άμεση απόρροια της αυτής της οργανικής και πολιτισμικής αντίληψης του λαού είναι εκείνη της αδυναμίας ύπαρξης ενός ευρωπαϊκού λαού / δήμου, δεδομένου ότι λείπουν τόσο τα υποκειμενικά στοιχεία (η συνείδηση μιας κοινής συλλογικής ταυτότητας) όσο και οι αντικειμενικές προϋποθέσεις, δηλαδή οι οργανικές-πολιτισμικές ομοιότητες που θα μπορούσαν να γεννήσουν τις πρώτες.
Επί του προκειμένου, διακρίνονται δύο εκφάνσεις της θεωρίας περί της μη ύπαρξης ευρωπαϊκού δήμου: Η πιο αμβλεία υποστηρίζει πως δεν υφίσταται ακόμη ευρωπαϊκός δήμος, δίχως, όμως, να αποκλείει την ανάδυσή του στο μέλλον, ενώ η πιο οξεία όχι μόνον αποκλείει μια τέτοια εξέλιξη ως μη ρεαλιστική αλλά και την απορρίπτει ως μη ευκταία. Το επιχείρημα της τελευταίας είναι ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν στοχεύει στην δημιουργία ενός ευρωπαϊκού έθνους αλλά στην ολοένα στενότερη ένωση των λαών της Ευρώπης μέχρι τελικής αφομοίωσής τους σε μία υπερκείμενη ευρωπαϊκή ταυτότητα η οποία θα έχει αφαιμάξει πλήρως τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά έκαστου λαού.
Το θέμα που ανακύπτει με την εν λόγω προσέγγιση είναι το ότι θέτει το ζήτημα του «ευρωπαϊκού λαού» και το ζήτημα της δημοκρατικής νομιμοποίησης της Ένωσης υπό τη μορφή διλήμματος. Τουτέστιν, είτε ο ευρωπαϊκός λαός θα διαμορφωθεί, υποκαθιστώντας τους εθνικούς λαούς και αποτελώντας την υποκειμενική βάση της ευρωπαϊκής δημοκρατίας, είτε, εν απουσία του, η νομιμοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα συνεχίσει να απορρέει κατά κύριο λόγο από τα κράτη με αποτέλεσμα η Ένωση να μην απολαμβάνει πρωτογενούς νομιμοποίησης, επομένως να μη δικαιούται να αξιώνει «υπεροχή» για το δίκαιό της.
Ουτοπία ή Δυνητική Πραγματικότητα;
«Θα μείνω εδώ, η ελπίδα αντέχει στη χώρα που γεννήθηκε το φως να περιμένω, στ’ αλώνια τα πανσέληνα εδώ που ξύπνησε η καρδιά κι ο νους της οικουμένης έλα, ν’αφουγκραστείς απ’ την αρχή το μέλλον σου, Ευρώπη»,
Ζωή Δικταίου, «Άκου Ευρώπη».
Στην παρούσα φάση, το πολιτικό σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελείται από διαφορετικούς δήμους ισότιμης κυριαρχίας με τον κάθε έναν να διαθέτει την δική του εθνική ταυτότητα, κοινωνική δομή και συνταγματικό πολιτισμό. Συνεπώς, εδώ, ανακύπτει και το ερώτημα για το εάν είναι δυνατή η διάπλαση ενός «ευρωπαϊκού δήμου», παρά τις επιφυλάξεις που εγείρονται ως προς την απουσία κοινής γλώσσας και κοινής δημόσιας σφαίρας. Αξιοσημείωτη είναι η άποψη του Δ. Τσάτσου, ο οποίος αναφέρει πως για την αναγνώριση ενός ευρωπαϊκού δήμου, αρκεί αυτός να διαθέτει την πολιτική ικανότητα, ούτως ώστε να λειτουργεί νομιμοποιητικά ως προς όλους τους πραγματικούς ιστορικούς παράγοντες από τους οποίους συντίθεται.
Η ρήση «πολλοί λαοί, ένας δήμος» εγγράφεται ακριβώς πάνω σε εκείνην την προθυμία να προβούμε σε θυσίες στην βάση μιας μακρόπνοης αλληλεγγύης. Τότε και μόνο τότε θα είναι σε θέση οι πολίτες της Ένωσης να συμμετάσχουν σε μία κοινή δημοκρατική διαμόρφωση βούλησης, που να υπερβαίνει τα εθνικά σύνορα και τις εκάστοτε εθνικές επιδιώξεις. Τούτο, βέβαια, δεν συνεπάγεται απώλεια της δημοκρατικής τους αυτονομίας, αλλά σχετικοποίηση της ικανότητας τους να αντλούν μονάχα από τις ιδιότητες της «κοινωνικο-πολιτισμικής και εθνοτοπικής ιδιαιτερότητάς τους». Είναι δε, ξεκάθαρο πως το «ενέργημα της ευρωπαϊκής δημοπλασίας», σαν αξίωση δημοκρατικής συνδιάθεσης και συγκρότησης ενός συλλογικού δημοκρατικού υποκειμένου, χρειάζεται αλληλοδιαπλεκόμενα συστήματα εμπιστοσύνης, αλληλεγγύης και διασύνδεσης.
Και τώρα, τι;
Ένας ευρωπαϊκός δήμος, ο οποίος δεν βασίζεται σε πραγματικές ή φαντασιακές διευρωπαϊκές πολιτιστικές συνδέσεις ή στην οικοδόμηση ενός ευρωπαϊκού «εθνικού» μύθου, διανοίγει τον συμβολικό χώρο για κοινωνικές δραστηριότητες, οι οποίες μπορούν να οδηγήσουν σε έναν ευρωπαϊκό πολιτικό δήμο βάσει αξιών, που συνυπάρχει με έναν εθνικό οργανικό-πολιτιστικό δήμο.
Όχι μόνο, λοιπόν, δεν είναι μία χίμαιρα η ευρωπαϊκή δημοπλασία (αν και τίποτε μεγαλειώδες δεν επιτυγχάνεται δίχως χίμαιρες όπως έλεγε και ο Ερνέστος Ρενάν), μα είναι ένα επίμονο αίτημα, ένα διαρκές ζητούμενο να υπερβούμε το επιμέρους για χάρη της πανανθρώπινης ενότητας. Ένα αίτημα από τα σπάργανα της υπάρξεως του Ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Και είναι ένα αίτημα καθόλα πραγματοποιήσιμο, μέσα από τις συλλογικές, οικουμενικές προσπάθειες όλων όσοι αισθάνονται και είναι Ευρωπαίοι, όλων όσοι αισθάνονται και είναι άνθρωποι…
