Είναι ευνόητο, ότι στα δώδεκα χρόνια συνολικής σχολικής μαθητείας δεν είναι δυνατόν παρά να αποκτηθούν γενικές γνώσεις και βάσεις, όπου θα εποικοδομηθεί η επιστημονική ή τεχνική κατάρτιση του νέου πολίτη. Ωστόσο, εδώ τίθεται το καίριο ερώτημα: τί λογής πολίτες επιδιώκει να δημιουργήσει η σχολική εκπαίδευση; Ποιος είναι ο στόχος της εκπαίδευσης; Και ποιος είναι ο επιθυμητός ή ο αρμόζων τρόπος της εκπαίδευσης; Στόχος είναι η ποδηγέτηση του νέου και η καθοδήγησή του σε συγκεκριμένους διαύλους ανάλογα με τις επικρατούσες τάσεις ή μήπως η παιδεία, η ανάπτυξη του νου, η καλλιέργεια των ικανοτήτων του και η ελεύθερη επιλογή της μελλοντικής του πορείας;
Παρόλο που τα νέα προγράμματα μαθημάτων του Λυκείου ακολουθούν την τάση του προσανατολισμού σε κατευθύνσεις σπουδών, είναι περίεργο που δεν έχει προβλεφθεί το μάθημα του επαγγελματικού προσανατολισμού μέσα από το οποίο ο πληροφορημένος μαθητής θα μπορούσε να διερευνήσει τον εαυτό του και να ανιχνεύσει τις κλίσεις του…
Επιφανειακή, ελλιπής διδασκαλία
Αλλά, ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Το πρόβλημα διαπιστώνεται καθημερινά και σε ποικίλα πεδία. Πρώτα απ᾽ όλα η κακή χρήση του λόγου και μάλιστα από πρόσωπα που θα έπρεπε να χρησιμοποιούν τον ακριβέστερο και κάλλιστο λόγο. Τη λεξιπενία συνοδεύει η κακοποίηση λέξεων και έκφρασης, ο εκβαρβαρισμός της προφοράς, η απώλεια των ενρίνων, η χρήση λόγιας εκφοράς με γραμματικούς τύπους δημοτικής (ε, να είμαστε και σύγχρονοι!), η εμμονή σε λαθεμένες χρήσεις ρημάτων, η επιβολή άκαιρων ουσιαστικών. Όλα αυτά και άλλα, παράλληλα με την απερίσκεπτη και επιδεικτική διαρκή προσφυγή στην αγγλοφωνία, στην εισαγωγή και επιβολή αγγλικών λέξεων και εκφράσεων που εξοβελίζουν τις αντίστοιχες ελληνικές ακόμη και στον δημόσιο λόγο (ας μη γίνει λόγος για τη γλωσσική ξενοπληξία στις τηλεοπτικές εκπομπές).
Τα παραδείγματα είναι άφθονα και καταδεικνύουν ένα καίριο ζήτημα: την επιφανειακή και ελλιπή διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στη Δημοτική και στη Μέση εκπαίδευση, τη μη επιμελή εξάσκηση των διδασκομένων στην ορθή χρήση του πάτριου λόγου, κυρίως, όμως, το γεγονός ότι δεν καλλιεργείται η αγάπη του διδασκομένου για τη γλώσσα, η αντίληψη του πλούτου και των δυνατοτήτων έκφρασης και το πλεονέκτημα γνώσης και χρήσης της ελληνικής γλώσσας.
Σύμφυτη με τη γλωσσική καλλιέργεια είναι και η προσέγγιση του έντεχνου γραπτού λόγου. Η ποίηση, η πεζογραφία, το θεατρικό κείμενο διδάσκονται ως απλά αναγνώσματα, που συνοδεύονται από στοιχειώδεις αναλύσεις. Σε ποιο βαθμό ο μαθητής αντιλαμβάνεται την εξέλιξη του γραπτού λόγου μέσα στον ιστορικό χρόνο, τα πνευματικά και λογοτεχνικά ρεύματα που άσκησαν επιρροή σε συγγραφείς, τις πολιτισμικές παραμέτρους που διαμόρφωσαν τη σκέψη των συγγραφέων και οδήγησαν στην παραγωγή του έργου τους; Αλλά και ποια ήταν η επίδραση του έργου τους στο κοινωνικό σύνολο; Η πλειονότητα των Νεοελλήνων παραμένει άγευστη αυτής της ουσίας.
Η άγνοια της Ιστορίας…
Ανάλογα ο σύγχρονος Έλληνας χαρακτηρίζεται από ελλιπή γνώση της Ιστορίας. Της ελληνικής, της ευρωπαϊκής, της παγκόσμιας. Η σύγχυση γεγονότων και προσώπων αποβαίνει χαρακτηριστικό της απαιδευσίας και καταντά υλικό πρόσφορο για ανεκδοτολογική εκμετάλλευση. Στην ουσία, πρόκειται για έλλειμμα με τραγικές προεκτάσεις. Με άγνοια της Ιστορίας, ο Έλληνας πολίτης θα διεκδικήσει το δικαίωμα να αναγνωριστεί ως δημόσιος λειτουργός, ακόμη και να διαχειριστεί θέματα δημόσιας οικονομίας και πολιτικής, διεθνών σχέσεων.
Ποιο είναι το ποσοστό γνώσης που αποκομίζει από τη δημόσια εκπαίδευση ο μαθητής στα πεδία της Ιστορίας των Πολιτισμών, της Ιστορίας των Τεχνών (εικαστικές, μουσική, τέχνες θεάματος), της Τεχνολογίας και των Επιστημών, της κοινωνικής και πολιτικής παιδείας; Τα λιγοστά ψήγματα που παρατίθενται στο πλαίσιο της γενικής Ιστορίας δεν επαρκούν. Διδάσκονται στοιχειώδη έως ελλιπή και ασύνδετα κλάσματα πολιτισμικής παιδείας, που δεν εξυπηρετούν ούτε την ανταπόκριση των αποφοίτων στις απαιτήσεις των τηλεοπτικών παιγνιδιών ερωτήσεων. Δεν έχει διαφορετική τύχη το αντικείμενο της γνώσης του Περιβάλλοντος, της Γεωγραφίας, των Φυσικών Επιστημών, των Μαθηματικών. Σε όλες τις περιπτώσεις η διδασκαλία αποβαίνει κουραστική, καταπιεστική, καταναγκαστική, απωθητική. Και η συμβατική γνώση τελικά εξατμίζεται μετά την αποφοίτηση…
Σύγχρονη τάση και όχι μόνον ελληνική είναι ο περιορισμός της λεγόμενης κλασικής παιδείας στη σχολική εκπαίδευση. Οι κλασικές γλώσσες, τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά, ουσιαστικά περιθωριοποιούνται ή καταργούνται. Και ενώ η ορθολογική διδασκαλία του πάτριου λόγου περιορίζεται, ενισχύεται η διδασκαλία της αγγλικής που εισάγεται ήδη από τη νηπιακή ηλικία…
Με βάση τα νέα προγράμματα (Ιούνιος 2020), τα λατινικά θα διδάσκονται μόνον ως δίωρο μάθημα στην Β´ τάξη του Γενικού Λυκείου και αποκλειστικά στην ομάδα Προσανατολισμού Ανθρωπιστικών Σπουδών και με 6 ώρες διδασκαλίας στην αντίστοιχη ομάδα Προσανατολισμού της Γ´ Λυκείου από το σχολικό έτος 2021-2022 (αντί της κοινωνιολογίας). Ωστόσο, η αρχαία ελληνική και η λατινική ορολογία χρησιμοποιούνται όχι μόνον στις ανθρωπιστικές επιστήμες και στη νομική αλλά και στις θετικές επιστήμες και η άγνοια τους είναι προφανές ότι θα δυσκολεύει την άμεση αντίληψη εννοιών των μελλοντικών επιστημόνων. Οι ελληνικοί και λατινικοί όροι έχουν περάσει σε ξένες γλώσσες και στη διεθνή επιστημονική ορολογία επειδή η ελληνική ή λατινική διατύπωση κρίθηκε ακριβέστερη. Βέβαια, οι Έλληνες που διδάχθηκαν την αγγλική ή σπούδασαν σε αγγλόφωνο περιβάλλον προφέρουν αυτές τις λέξεις αγγλόφωνα, ίσως αγνοώντας και την προέλευση ή την ετυμολογία τους. Αλλά, αγνοώντας την ετυμολογία αποτυπώνουν παθητικά παγιωμένη μια έννοια χωρίς τη δυνατότητα αναγωγής στις πρωταρχικές έννοιες άρα και στην κατανόηση της ουσίας του όρου. Αυτή τη δυνατότητα την παρέχει η διδασκαλία των κλασικών γλωσσών παράλληλα με την καλύτερη κατανόηση της σύγχρονης γλώσσας.
Λεξιπενία και χρήση αγγλικών…
Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να παρατηρηθεί ότι η δυσχέρεια έκφρασης των νεοελλήνων, η λεξιπενία και η καταφυγή στην πρόθυμη χρήση της αγγλικής λέξης, ακόμη και η αγγλόφωνη ανάγνωση ελληνικών ή λατινικών όρων και φράσεων, εκτός από το κωμικό στοιχείο που περιέχει, μαρτυρεί την ελλιπή γνώση και αντίληψη: για παράδειγμα, προφέρεται “μάικρο” ή “άλτερ ίγκο” αντί “μικρό” και “alter ego”! Ακόμη και το “ευρώ” στις τράπεζες, και όχι μόνον, συχνά το πρόφεραν “γιούρο” και “γιούρος” στον πληθυντικό, ενώ στα ελληνικά παρέμεινε άκλιτο, δεν αποτολμήθηκε να διατυπωθεί ο πληθυντικός του ονόματος, όπως έγινε σε πολλές δυτικές γλώσσες. Και τα κέρματα των λεπτών ακούγονται συχνά “σεντς” (στον πληθυντικό).
Ξενόφιλη τάση ή έλλειμμα πάτριο; Όπως και να έχει, το πρόβλημα είναι υπαρκτό!
Ένα βασικό πρόβλημα της ελληνικής σχολικής Εκπαίδευσης είναι η διαρκής ανατροπή του συστήματος. Όχι εξέλιξη ορθολογική αλλά ανατροπή. Με τάση τον εκσυγχρονισμό. Τα νέα προγράμματα διδασκαλίας μαθημάτων στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, που ανακοινώθηκαν τον Απρίλιο του 2020 για το Δημοτικό και τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς για το Γυμνάσιο και το Λύκειο, εμφανίζονται πλούσια και φαινομενικά επαρκή. Κάποια δεδομένα θα θιγούν εδώ.
Κύριο στοιχείο η ροπή στην εξειδίκευση από τη Β´ Λυκείου με κοινή διδασκαλία 30 διδακτικών ωρών και διάκριση δύο ομάδων ειδικού προσανατολισμού α. Ανθρωπιστικών Σπουδών και β. Θετικών Σπουδών (επιπλέον 5 διδακτικές ώρες). Η τάση επαυξάνεται στην Γ´ Λυκείου όπου υπάρχουν μαθήματα Γενικής Παιδείας και μαθήματα Ομάδων Προσανατολισμού α. Ανθρωπιστικών Σπουδών, β. Θετικών Σπουδών και Σπουδών Υγείας και γ. Σπουδών Οικονομίας και Πληροφορικής. Συγκεκριμένα 12 διδακτικές ώρες κοινής διδασκαλίας μαθημάτων γενικής παιδείας (Θρησκευτικά, Νεοελληνική Γλώσσα, Αγγλικά, Φυσική Αγωγή), 2 ώρες διδασκαλίας Ιστορίας για όσους ακολουθήσουν κατεύθυνση Θετικών Σπουδών και Σπουδών Υγείας και αντίστοιχα 2 ώρες Μαθηματικών για τους μαθητές που θα επιλέξουν Ανθρωπιστικές Σπουδές. Τα μαθήματα των ομάδων ειδικού Προσανατολισμού εκτείνονται σε 18 διδακτικές ώρες. Αλλά και εκεί διαπιστώνεται η περαιτέρω εξειδίκευση, αφού μαθηματικά θα διδάσκονται μόνον όσοι ακολουθήσουν το πρόγραμμα Θετικών Σπουδών, ενώ όσοι ακολουθήσουν το πρόγραμμα Σπουδών Υγείας θα διδάσκονται αντί των μαθηματικών τη βιολογία.
Ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι η Φιλοσοφία εισάγεται ως δίωρο μάθημα στη Β´ Λυκείου ικανοποιώντας παλιό αίτημα της Εκπαίδευσης. Μαθήματα όπως η Γεωλογία και Γεωγραφία περιορίζονται σε μία ώρα διδασκαλίας στην Α´ Γυμνασίου και δύο διδακτικές ώρες στη Β´ Γυμνασίου. Η Μουσική και τα Καλλιτεχνικά διδάσκονται ανά μία ώρα στις τρεις τάξεις του Γυμνασίου. Από την άλλη πλευρά, ο πλούτος της ελληνικής Μυθολογίας δεν προσεγγίζεται.
Είναι φανερό, ότι έμφαση δίνεται στην Τεχνολογία και στην Πληροφορική που διδάσκεται από την Α´ του Δημοτικού (1 διδακτική ώρα), στο Γυμνάσιο, όπου η Τεχνολογία διδάσκεται ανά μία ώρα και στις τρεις τάξεις και η Πληροφορική με 2 ώρες στην Α´ Γυμνασίου και ανά μία ώρα στη Β´ και στην Γ´ Γυμνασίου, ενώ ως επιστήμη των υπολογιστών στη Β´ Λυκείου (1 διδακτική ώρα) και φυσικά στην Γ´ Λυκείου ως μάθημα 6 διδακτικών ωρών στην ομάδα Προσανατολισμού Σπουδών Οικονομίας και Πληροφορικής. Τάση που ερμηνεύεται από την επιθυμία προαγωγής της τεχνολογικής κατάρτισης των νέων, ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις που επιβάλλει η σύγχρονη πρακτική αλλά και η οικονομία.
Αναγκαστικά, η διδασκαλία άλλων μαθημάτων συρρικνώνεται προκειμένου να εξοικονομηθεί χρόνος για τα νέα μαθήματα.
Προτάσεις «διορθώσεων»
Η τεχνοκρατική εκπαίδευση χωρίς την οχύρωσή της από την παιδεία οδηγεί σε οξύμωρα αποτελέσματα.
Ως απλό παράδειγμα παραθέτω την περίεργη πρακτική να δημιουργούνται στην Ελλάδα από κρατικές υπηρεσίες ηλεκτρονικές διευθύνσεις στην αγγλική γλώσσα, με πρώτη την Ελληνική Βουλή (www.parliament.gr) και τα υπουργεία, καθώς και υπηρεσιών των οποίων δύσκολα μπορεί ο απλός πολίτης να συγκρατήσει τη διεύθυνση (https://www.civilprotection.gr/el/daily-fire-prediction-map), ενώ αντίθετα θα έπρεπε να είναι σαφής και περιεκτική. Απλά η έλλειψη ουσιαστικής παιδείας οδηγεί τον τεχνικά εκπαιδευμένο που έχει αναλάβει την οργάνωση της ιστοσελίδας να μη μπορεί να την εγγράψει σε ελληνική γλώσσα (με λατινικά γράμματα). Το ίδιο συμβαίνει με την άκριτη χρήση ξένων όρων από τις κρατικές υπηρεσίες και τη δημοσιογραφική πρακτική (όπως το “lockdown” αντί για το απλό “κλείσιμο” και τόσα άλλα).
Ένα τέτοιο πρόγραμμα θα μπορούσε να έχει θετικά αποτελέσματα με την προϋπόθεση ότι τα μαθήματα θα διδάσκονται ορθολογικά από ειδικούς καθηγητές και με βάση επιστημονικά ορθά και εκπαιδευτικά υπεύθυνα συνταγμένα εγχειρίδια. Κάθε επιστημονικός κλάδος έχει τη δική του μεθοδολογία και δεν είναι επιτρεπτό να διδάσκεται μάθημα από διαφορετικής εκπαίδευσης διδάσκοντα. Ο μαθηματικός δεν μπορεί να διδάξει φυσική ή γεωγραφία και ο φιλόλογος δεν μπορεί να διδάξει ιστορία ή θρησκευτικά, όπως και ο ιστορικός ή ο θεολόγος δεν μπορεί να διδάξει νεοελληνική γλώσσα.
Τα αρχαία ελληνικά κείμενα δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως κείμενα νεκρής γλώσσας που διδάσκονται για λόγους ιστορικούς ή πατριωτικούς. Πρέπει να ιδωθούν στην ουσία τους ως πεδίο προβολής των αρχών της δημοκρατικής πολιτείας και του ελεύθερου πολίτη. Να καταστήσουν στον μαθητή σαφή την αναγκαιότητα της ισονομίας, της ισηγορίας, της παρρησίας, της φιλοκαλίας.
Και αυτά δεν είναι ζητήματα επιλογής και προσανατολισμού. Είναι γενικές αρχές για κάθε ελεύθερο πολίτη.
Η ανάγκη του καλαίσθητου και του ωραίου δεν απαιτεί δαπάνες υπέρμετρες, όπως είχε τονίσει ο Περικλής (φιλοκαλοῦμεν τε γὰρ μετ᾽ εὐτελείας). Αλλά δημιουργεί το κλίμα της αισθητικής επάρκειας. Ο Δημήτρης Πικιώνης κόσμησε τη σύγχρονη Αθήνα δημιουργώντας τους έξοχους περιπάτους του με τη χρήση υλικών από κατεδαφίσεις, με κοσμιότητα, χωρίς επίδειξη αβδηριτική, με σεβασμό προς τον περιβάλλοντα χώρο.
Η Ιστορία δεν προσφέρεται για αποστήθιση, όπως συμβατικά και άκαιρα ενδεχομένως η ποίηση. Πρέπει να αναλύονται τα ιστορικά φαινόμενα και είναι απαραίτητο να καθοδηγηθεί ο μαθητής από τον διδάσκοντα στην αναζήτηση των ιστορικών πηγών, στην προσέγγιση και στην κριτική εξέτασή τους. Μέσα από τη διδασκαλία ο μαθητής θα δει την Ιστορία όχι σαν βάρος υποχρεωτικής μάθησης, όχι ως απομνημόνευση γεγονότων και χρονολογιών, αλλά ως αντικείμενο που παρέχει πέρα από τη γνώση του παρελθόντος διδάγματα ζωής.
Το παράδειγμα της Ιταλίας
Ωστόσο, σήμερα είναι φανερό ότι η παιδεία καταλήγει να αποτελεί δευτερεύοντα και ίσως αμελητέο στόχο της εκπαίδευσης. Ενδιαφέρει η εκμάθηση τεχνικών γνώσεων, η τεχνολογία και οι εφαρμογές της, οι θετικές επιστήμες. Και ως ένα βαθμό, αυτό είναι αποδεκτό. Το έλλειμμα της παιδείας παραμένει. Παρά την παρατηρούμενη σε διεθνές επίπεδο περιθωριοποίηση της διδασκαλίας των κλασικών γλωσσών, υπάρχει σήμερα εμφατική και δραστήρια κινητοποίηση για την προβολή της αξίας των αρχαίων κειμένων για τον σύγχρονο άνθρωπο. Ιδιαίτερα στη γειτονική Ιταλία έχει ξεκινήσει μια σημαντική κίνηση από πανεπιστημιακούς καθηγητές σε συνεργασία με καθηγητές και μαθητές κλασικών Λυκείων (η Ιταλία διαθέτει κάπου επτακόσια κλασικά Λύκεια με εκπληκτικές επιδόσεις σε όλα τα γνωστικά αντικείμενα) που αναλύουν την αξία των κλασικών ελληνικών και λατινικών κειμένων στο ευρύ κοινό σε μεγάλα θέατρα και ιστορικούς χώρους. Η κίνηση αυτή έχει αποδώσει μέχρι τώρα είκοσι εκδόσεις με τις εισηγήσεις που έχουν παρουσιαστεί στις εκδηλώσεις αυτές [δύο έχουν ήδη μεταφραστεί στα ελληνικά και κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Γκόνη: Κλασικοί Κατά, 2017 και Ουτοπία (Ευρώπη), 2020 και τα δύο με επιμέλεια Alberto Camerotto και Filippomaria Pontani και επιμέλεια ελληνικής έκδοσης Ν. Μοσχονά]. Είναι μια στροφή προς την παιδεία, που έρχεται ως αντίλογος στη στεγνή τεχνοκρατική εκπαίδευση και η θετική ανταπόκριση του κοινού ξανοίγει τους ορίζοντες.
