Είναι μια παγκοσμίως αναγνωρισμένη αλήθεια ότι ο όμορφος πλανήτης μας εμφανίζεται από το διάστημα ως μια κατά κύριο λόγο γαλάζια σφαίρα που περιβάλλεται από λευκά σύννεφα. Είναι μια θέα ποιητική: ένας ζεστός και φιλόξενος πλανήτης. Σύνορα ορατά δεν υπάρχουν, ούτε ένα από τα περίπου 200 ‘μέρη’, τα ονομαζόμενα κράτη, που εμείς οι άνθρωποι έχουμε δημιουργήσει τους τελευταίους αιώνες. Εκτός μόνο από ένα παλαιό σύνορο, το Σινικό Τείχος της Κίνας, το οποίο είναι ορατό. Τα μεγάλα τείχη, όπως μπορούμε να δούμε, δεν είναι κάτι καινούργιο… Και ναι, αργά ή γρήγορα απαρχαιώνονται.
Υπάρχουν πολλά είδη συνόρων.
Ωστόσο, μιλώντας για σύνορα, τα πρώτα που έρχονται στο νου είναι αυτά μεταξύ των κρατών. Έχουν πολλαπλές λειτουργίες, και ιδού οι κυριότερες:
– ασφάλεια από εξωτερικές απειλές όπως οι εισβολές,
– οριοθέτηση δικαιωμάτων για την απονομή στους εντός ευρισκόμενους κάποιου ειδικού καθεστώτος (όπως πολίτης ή κάτοικος),
– πηγή εισοδήματος καθώς αγαθά και υπηρεσίες μπορούν να φορολογούνται όταν διασχίζουν τη γραμμή αυτή,
– απαγόρευση εισόδου ανεπιθύμητων ατόμων ή ανεπιθύμητων αγαθών.
Τα κράτη και οι κοινωνίες είναι περισσότερο ή λιγότερο ανοιχτά. Όπως διδάσκει ο Popper, όσο περισσότερο μια κοινωνία είναι δημοκρατική, τόσο περισσότερο αναμένεται να είναι ανοικτή. Μια ανοιχτή κοινωνία δέχεται την ανταλλαγή με το ‘εξωτερικό’ τόσο σε οικονομικό όσο και σε πολιτιστικό επίπεδο. Όσο περισσότερο συναλλάσσεται, τόσο περισσότερο ανθίζει. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι αυτό ισχύει για όλες τις εποχές.
Παρόλα αυτά, ακόμη και για τις δημοκρατικές χώρες, τα σύνορα είναι ένα δύσκολο θέμα. Στην Ευρώπη χρειάστηκαν περίπου 50 χρόνια για να τα ‘αποξηλώσει’. Πρώτα έπαυσαν οι τελωνειακοί φραγμοί και ο περιορισμός κυκλοφορίας των εργαζομένων, κατόπιν, οι αστυνομικοί έλεγχοι έγιναν τελικά εντελώς αόρατοι. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο με σειρά αποφάσεων, την μια μετά την άλλη, διέγραψε τόνους κρυμμένων εμποδίων στην ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων, αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίων και απομάκρυνε όλες τις διακρίσεις που επισημάνθηκαν στην δικαιοδοσία του. Η ελεύθερη κυκλοφορία έγινε θεμελιώδες δικαίωμα. Η ΕΕ συνέβαλε επίσης στη μείωση των συνόρων και σε άλλες χώρες, καθώς αυτός ήταν ο κύριος στόχος εκατοντάδων (ή και χιλιάδων) διεθνών συμφωνιών που συνήφθησαν το τελευταίο μισό αιώνα.
Πολλά σύνορα μειώθηκαν χάρη στην τεχνολογική πρόοδο. Το Διαδίκτυο ήταν ένα ισχυρό εργαλείο για την υπέρβαση πολιτιστικών συνόρων. Οι πτήσεις χαμηλού κόστους διευκόλυναν την κυκλοφορία των ανθρώπων. Ωστόσο, τώρα, τα σύνορα αυξάνονται πάλι…
Τα σύνορα είναι κατασκευές φόβου. Και ο φόβος αυξάνεται…
Ακόμη και εντός των συνόρων, υπάρχουν συχνά άλλα σύνορα. Πολλές αρχαίες πόλεις έχουν τοίχους γύρω τους, και ήταν μέσα σε βασίλεια ή ακόμα και αυτοκρατορίες. Φοβούνταν γειτονικές πόλεις ή τα προϊόντα γειτονικών πόλεων στην αγορά. Κρατούσαν φυλασσόμενες πύλες για να κρατούν έξω τους ανεπιθύμητους ταξιδιώτες και να κλείνονται μέσα το βράδυ.
Ακόμη και μέσα στις πόλεις, υπήρχαν συχνά άλλα σύνορα. Τα γκέτο είναι φαινόμενα παλαιά, είχαν πραγματικούς φραγμούς γύρω τους.
Τώρα, που πολλά φυσικά εμπόδια έχουν καταρρεύσει και άλλα είναι πιο διαπερατά από ότι ήταν 50 χρόνια πριν, ο πολιτικός διάλογος φαίνεται πολωμένος στο πώς θα τα υψώσουν ξανά…
Στην Ευρώπη, μετά από μια μακρά περίοδο χωρίς εσωτερικά σύνορα που προσέλκυσε 28 χώρες από τις 6 αρχικά, η σύγχυση και η αβεβαιότητα κυριαρχούν στην πολιτική σκηνή για το πώς θα ανοικοδομηθούν τα σύνορα με τη Βρετανία (και ακόμα περισσότερο δυστυχώς με την Ιρλανδία).
Στις ΗΠΑ, ο «τοίχος» ήταν ο λόγος για μια άνευ προηγουμένου παύσης της λειτουργίας της ομοσπονδιακής κυβέρνησης που κόστισε δισεκατομμύρια στην Αμερικανική οικονομία. Και οι διεθνείς σχέσεις φαίνεται να κυριαρχούνται από συζητήσεις σχετικά με εμπορικούς πολέμους και εμπορικές συμφωνίες για τους τελωνειακούς δασμούς.
Αλλά τα χειρότερα σύνορα είναι τα αόρατα, αυτά μέσα στο μυαλό των ανθρώπων…
Στην Ιταλία, καθώς και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ο εθνικισμός και ο ρατσισμός επανέρχονται απειλητικά. Αυτός ο αναζωπυρωμένος διαχωρισμός ανάμεσα σε εμάς και σε αυτούς – είτε πρόκειται για τους ξένους, τους πρόσφυγες, τους φτωχούς, ακόμη και εκείνους που ζουν σε άλλη περιοχή της ίδιας χώρας – είναι η κύρια ανησυχία μου.
Για άλλη μια φορά, δεν είναι τίποτα άλλο από ένα κατασκεύασμα φόβου, και δημιουργεί ακόμα περισσότερο φόβο… Ακόμη και αυτοί που αντιστέκονται σε αυτό το κύμα και προσπαθούν να διατηρήσουν ανοιχτό το μυαλό και την καρδιά, μπορούν να αρχίσουν να σκέφτονται με όρους “εμείς” και “αυτοί” – ‘αυτοί’, αυτή τη φορά, οι ρατσιστές, οι φασίστες, οι “κακοί”. Αυτό πέφτει στην ίδια παγίδα του διαχωρισμού.
Εάν θέλουμε να αντισταθούμε σε όλα αυτά, δεν μπορούμε παρά να σκεφτούμε με όρους ανθρωπότητας…! Δεν μπορούμε παρά να εκφράσουμε συμπόνια για τη συλλογιστική που δεν μπορούμε να δεχτούμε ούτε να νομιμοποιήσουμε. Μπορούμε να δούμε και να αναγνωρίσουμε τον φόβο πίσω από αυτό. Τότε μπορούμε να διαδραματίσουμε το μικρό μας ρόλο στην αποσυναρμολόγηση εσωτερικών και εξωτερικών συνόρων στην πολιτική όσο και στην καθημερινή ζωή…
