Σε πολλές γωνιές του κόσμου, ακούγονται φωνές που μιλούν για «μύθο» ή για «υπερβολή». Άλλες πηγάζουν από οικονομικά συμφέροντα, άλλες από πολιτική στρατηγική κι άλλες από τον φόβο των απλών ανθρώπων μπροστά σε έναν κόσμο που αλλάζει πιο γρήγορα απ’ όσο μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε. Οι εποχές μπερδεύονται, τα ποτάμια ξεχειλίζουν, οι θάλασσες ανεβαίνουν, οι φωτιές καταπίνουν ολόκληρες περιοχές και την ίδια στιγμή, υπάρχουν εκείνοι που λένε πως «έτσι ήταν πάντα»…
Η κλιματική αλλαγή δεν είναι πια μια υπόθεση που αφορά μόνο τους επιστήμονες και τα εργαστήριά τους· είναι καθρέφτης της σχέσης μας με τον κόσμο. Η αμφισβήτησή της δεν είναι απλώς διαφωνία για τα δεδομένα, αλλά αντίδραση σε μια απειλή που μας ζητά να αλλάξουμε τον τρόπο που ζούμε, που παράγουμε, που καταναλώνουμε.
Ίσως, γι’ αυτό η αντιπαράθεση γύρω από την κλιματική κρίση είναι τόσο έντονη: δεν αφορά μόνο το αν ο πλανήτης θερμαίνεται, αλλά αν είμαστε έτοιμοι να αναμετρηθούμε με τις ευθύνες μας. Πριν κρίνουμε ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο, χρειάζεται να εξετάσουμε τι πραγματικά ξέρουμε, πώς το ξέρουμε και γιατί κάποιοι επιμένουν να το αμφισβητούν.
Τα δεδομένα
Αν κοιτάξουμε τα στοιχεία που συγκεντρώνει η επιστήμη τις τελευταίες δεκαετίες, σχηματίζεται μια εικόνα τόσο καθαρή όσο και ανησυχητική. Η μέση θερμοκρασία του πλανήτη ανεβαίνει σταθερά. Οι παγετώνες συρρικνώνονται, τα καλοκαίρια γίνονται θερμότερα, τα ακραία καιρικά φαινόμενα πιο συχνά.
Αυτά δεν είναι υποθέσεις ή «προβλέψεις ειδικών». Είναι μετρήσεις, που γίνονται καθημερινά σε χιλιάδες σημεία της Γης, από σταθμούς, δορυφόρους και ωκεανογραφικά συστήματα. Ακόμη και η ίδια η φύση κρατά τα δικά της αρχεία: οι παγοπυρήνες αποκαλύπτουν πόσο διοξείδιο του άνθρακα υπήρχε στην ατμόσφαιρα πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια· οι δακτύλιοι των δέντρων δείχνουν τις περιόδους ξηρασίας και τις απότομες αλλαγές θερμοκρασίας.
Όλα αυτά τα δεδομένα αφηγούνται την ίδια ιστορία: η Γη θερμαίνεται με ρυθμό που δεν έχει προηγούμενο στην καταγεγραμμένη ιστορία. Και αυτή η ιστορία δεν είναι μακρινή – τη ζούμε ήδη, κάθε φορά που βλέπουμε ποτάμια να ξεχειλίζουν, καύσωνες να παραλύουν πόλεις, καταιγίδες να παίρνουν ζωές.
Τι μας λένε τα μοντέλα
Αν τα δεδομένα είναι η φωτογραφία του παρόντος, τα κλιματικά μοντέλα είναι το παράθυρο στο μέλλον. Οι επιστήμονες τα χρησιμοποιούν για να δουν πώς θα εξελιχθεί το κλίμα αν συνεχίσουμε να εκπέμπουμε αέρια θερμοκηπίου όπως σήμερα ή αν τα μειώσουμε. Δεν είναι απλές εικασίες· είναι σύνθετες προσομοιώσεις που συνδυάζουν πολλά γνωστικά αντικείμενα, όπως φυσική, χημεία, βιολογία, ακόμη και οικονομικά σενάρια. Και όταν οι ερευνητές τα «τρέχουν» δύο φορές – μία με τις ανθρώπινες εκπομπές και μία χωρίς – η διαφορά είναι εκκωφαντική: μόνο στο σενάριο με τις εκπομπές εμφανίζεται η απότομη αύξηση θερμοκρασίας που βλέπουμε σήμερα.
Το πιο καθοριστικό είναι ότι οι προβλέψεις αυτών των μοντέλων επαληθεύονται. Όσα είχαν δημοσιευθεί τη δεκαετία του ’80 και του ’90 έχουν πέσει πολύ κοντά στις πραγματικές μετρήσεις των τελευταίων ετών. Αυτό μας δίνει όχι μόνο γνώση αλλά και προειδοποίηση: ξέρουμε πού οδηγούμαστε, κι έτσι η αδράνεια δεν μπορεί πια να δικαιολογηθεί από «άγνοια».
Η επιστημονική συναίνεση
Ίσως το πιο ισχυρό επιχείρημα υπέρ της πραγματικότητας της κλιματικής αλλαγής δεν είναι κάποιο μεμονωμένο πείραμα ή μοντέλο, αλλά η ίδια η κλίμακα της συμφωνίας στην επιστημονική κοινότητα. Μελέτες που εξέτασαν χιλιάδες επιστημονικές δημοσιεύσεις κατέληξαν ότι πάνω από 97% των κλιματολόγων συμφωνούν: η Γη θερμαίνεται και η βασική αιτία είναι οι ανθρώπινες δραστηριότητες, κυρίως η καύση ορυκτών καυσίμων. Αυτή η συναίνεση είναι αντίστοιχη με την ομοφωνία που υπάρχει για την καμπυλότητα της Γης ή την εξέλιξη των ειδών.
Φυσικά, η επιστήμη δεν σταματά ποτέ να συζητά. Οι ειδικοί διαφωνούν για τον ακριβή ρυθμό της ανόδου της θερμοκρασίας, για τις τοπικές επιπτώσεις ή για το πόσο γρήγορα θα λιώσουν οι πάγοι. Όμως αυτές οι διαφωνίες δεν αφορούν την ίδια την ύπαρξη του φαινομένου – αφορούν τις λεπτομέρειες, που είναι κρίσιμες για την προσαρμογή μας αλλά δεν αλλάζουν τη βασική εικόνα. Η ύπαρξη λίγων «σκεπτικιστών» επιστημόνων δεν σημαίνει ισορροπία επιχειρημάτων. Είναι όπως σε ένα δωμάτιο με εκατό ειδικούς όπου οι ενενήντα επτά δείχνουν προς την ίδια κατεύθυνση: η μειοψηφία μπορεί να προκαλεί συζήτηση, αλλά δεν ανατρέπει το συμπέρασμα.
Οι μηχανισμοί του μύθου
Αν η επιστήμη μιλά με δεδομένα, η αμφισβήτηση μιλά με αφηγήματα. Και τα αφηγήματα αυτά έχουν μοτίβα που επαναλαμβάνονται ξανά και ξανά…:
Επιλογή μεμονωμένων περιστατικών: Ένας κρύος χειμώνας στην Ευρώπη γίνεται «απόδειξη» ότι δεν υπάρχει υπερθέρμανση. Μια χρονιά με λιγότερες πυρκαγιές παρουσιάζεται ως διάψευση της «κλιματικής καταστροφολογίας». Η μεγάλη εικόνα αγνοείται – και στη θέση της μπαίνει το εντυπωσιακό στιγμιότυπο που ταιριάζει στο αφήγημα.
Επίκληση φυσικών κύκλων: Είναι αλήθεια ότι η Γη πέρασε παγετώνες και θερμές περιόδους πριν από εμάς. Όμως, αυτοί οι κύκλοι εκτείνονταν σε χιλιάδες χρόνια. Σήμερα η θερμοκρασία ανεβαίνει μέσα σε λίγες δεκαετίες – κάτι που δεν συμβαίνει χωρίς εξωτερική ώθηση.
Αμφισβήτηση μοντέλων και επιστημόνων: «Τα μοντέλα πέφτουν πάντα έξω», λένε, παρότι οι προβλέψεις τους έχουν επαληθευθεί. Άλλοι αμφισβητούν την ακεραιότητα των ίδιων των επιστημόνων, υπονοώντας ότι «πληρώνονται για να πουν αυτά που λένε».
Κατασκευή συνωμοσιών: Η κλιματική αλλαγή παρουσιάζεται ως εργαλείο «παγκόσμιων ελίτ» που θέλουν να ελέγξουν την ενέργεια, την οικονομία ή ακόμη και την ελευθερία μας. Έτσι, το πρόβλημα μετατρέπεται από φυσικό φαινόμενο σε πολιτικό θρίλερ.
Οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα: Πίσω από πολλά από αυτά τα αφηγήματα βρίσκονται λόμπι ορυκτών καυσίμων, think tanks και πολιτικά κόμματα που έχουν συμφέρον να καθυστερήσουν τη μετάβαση. Η αμφισβήτηση, έτσι, γίνεται στρατηγικό εργαλείο.
Όταν η αμφισβήτηση γίνεται πολιτική
Η κλιματική αμφισβήτηση δεν είναι πια περιθωριακή· έχει γίνει εργαλείο κρατικής πολιτικής. Το πιο ηχηρό παράδειγμα είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες υπό τον Πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ. Η αποχώρηση από τη Συμφωνία του Παρισιού το 2017 έδειξε πόσο εύκολα μπορεί μια υπερδύναμη να ανατρέψει συλλογικές δεσμεύσεις. Και, δυστυχώς, η ιστορία δεν τελείωσε εκεί: μόλις πριν λίγες ημέρες, από το βήμα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, ο Πρόεδρος των ΗΠΑ αμφισβήτησε ξανά την κλιματική αλλαγή, μιλώντας για «υστερία» που καταστρέφει την οικονομία.
Η αμφισβήτηση εδώ δεν είναι επιστημονική διαφωνία· είναι πολιτική στρατηγική. Συσπειρώνει όσους φοβούνται ότι θα χάσουν δουλειές, επιδοτήσεις, φθηνή ενέργεια. Μετατρέπει ένα παγκόσμιο ζήτημα επιβίωσης σε πεδίο ιδεολογικής μάχης και εκλογικής καμπάνιας. Κι αυτό δείχνει το πραγματικό διακύβευμα: όταν μια μεγάλη χώρα αρνείται να δράσει, δεν καθυστερεί μόνο την εσωτερική της μετάβαση – φρενάρει και τον υπόλοιπο κόσμο.
Και, φυσικά, δεν είναι μόνο ο Πρόεδρος Τραμπ… Σε κάθε ήπειρο βρίσκονται πολιτικοί, σχολιαστές και άλλοι που επιμένουν να αναμασούν τα ίδια επιχειρήματα: ότι η αλλαγή του κλίματος είναι «φυσική», ότι οι επιστήμονες υπερβάλλουν, ότι η πράσινη μετάβαση είναι «πολυτέλεια». Από την Ευρώπη μέχρι την Ασία και την Αφρική, από τη Λατινική Αμερική μέχρι τη δική μας γειτονιά, το μοτίβο επαναλαμβάνεται. Οι λέξεις αλλάζουν, αλλά η λογική είναι η ίδια: καθυστέρηση, αμφιβολία, μετάθεση ευθυνών.
Η κοινωνική βάση της αμφισβήτησης
Η αμφισβήτηση που τροφοδοτείται από πολιτικούς ηγέτες ή λόμπι, βρίσκει έδαφος στις ανησυχίες των απλών ανθρώπων. Πολλοί νιώθουν ότι η «πράσινη μετάβαση» δεν είναι υπόσχεση αλλά απειλή. Οι ανεμογεννήτριες τους φαίνονται ξένα σώματα στα βουνά τους· τα φωτοβολταϊκά καλύπτουν χωράφια που κάποτε έδιναν ψωμί· οι λογαριασμοί ρεύματος ανεβαίνουν. Η αλλαγή του κλίματος μεταφράζεται στο μυαλό τους σε αλλαγή του τρόπου ζωής τους – και γι’ αυτό αντιδρούν.
Η δυσπιστία προς τις κυβερνήσεις και τους θεσμούς κάνει τα πράγματα χειρότερα. Σε κοινωνίες όπου οι πολίτες έχουν συνηθίσει να τους κοροϊδεύουν ή να τους φορτώνουν το κόστος, κάθε νέο σχέδιο φαντάζει σαν άλλο ένα «κόλπο». Έτσι, η αντίδραση δεν είναι μόνο για το κλίμα αλλά για όλο το σύστημα που το διαχειρίζεται. Σε αυτό το κλίμα, η παραπληροφόρηση βρίσκει πρόσφορο έδαφος.
Δεν έχουν καλά-καλά σβήσει οι στάχτες μιας πυρκαγιάς και ξεκινά ο ψίθυρος: «το έκαψαν για να βάλουν ανεμογεννήτριες». κανείς δεν περιμένει μελέτες, σχέδια ή άδειες – η φήμη προηγείται των γεγονότων και γίνεται «απόδειξη» ενοχής. Ένα ψευδές άρθρο ή βίντεο που μιλά για «παγκόσμια συνωμοσία» γίνεται viral. Κι έτσι, η άρνηση αποκτά και μια συμβολική διάσταση: δεν είναι απλή διαφωνία για το κλίμα, είναι τρόπος να δηλώσεις ποιος είσαι, να αντισταθείς σε αυτό που νιώθεις ότι σου επιβάλλουν οι «από πάνω».
Τέλος αμφισβήτησης – αρχή ευθύνης
Η αμφισβήτηση μπορεί να είναι χρήσιμη όταν οδηγεί σε καλύτερη επιστήμη, σε αυστηρότερο έλεγχο, σε πιο τεκμηριωμένες πολιτικές. Όμως, υπάρχει ένα σημείο όπου η αμφιβολία παύει να είναι δημιουργική και γίνεται άλλοθι αδράνειας.
Μύθος είναι να πιστεύουμε ότι «δεν συμβαίνει τίποτα» ή ότι «η φύση θα ισορροπήσει από μόνη της». Πραγματικότητα είναι ότι η θερμοκρασία ανεβαίνει, οι πάγοι λιώνουν, τα ακραία καιρικά φαινόμενα γίνονται πιο έντονα.
Η συζήτηση για το ποια μέτρα είναι δίκαια, ποιοι θα πληρώσουν το κόστος και πώς θα προστατευθούν οι πιο ευάλωτοι είναι απολύτως θεμιτή. Αλλά δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως πρόσχημα για να αρνηθούμε το πρόβλημα.
Η ευθύνη αρχίζει όταν αναγνωρίζουμε ότι, είτε μας αρέσει είτε όχι, βρισκόμαστε όλοι στο ίδιο καράβι. Η κλιματική κρίση δεν είναι ιδεολογικό στρατόπεδο – είναι κοινή μοίρα.
Πώς απαντάμε στην αμφισβήτηση
Η αμφισβήτηση δεν εξαφανίζεται με αντιπαράθεση και χαρακτηρισμούς· χρειάζεται διάλογος και απτά κίνητρα.
– Αλλαγή του πλαισίου της συζήτησης
Αντί να μένουμε κολλημένοι στο «υπάρχει ή δεν υπάρχει κλιματική αλλαγή», μπορούμε να μετατοπίσουμε τη συζήτηση και να μιλήσουμε στη γλώσσα όσων αρνούνται. Για φανταστείτε: στους πιο σκληρούς αρνητές –που συνήθως είναι και κατά των μεταναστών– να θέταμε το ερώτημα: τι θα κάνετε με τα κύματα μεταναστών που θα προκαλέσουν η ερημοποίηση και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας;
Ακόμη κι αυτοί θα αναγκάζονταν να σκεφτούν διαφορετικά…
Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, αν οι εκπομπές συνεχιστούν με τους σημερινούς ρυθμούς, έως το 2050 170 εκατομμύρια άνθρωποι θα αναγκαστούν να μετακινηθούν εσωτερικά λόγω της κλιματικής αλλαγής – μόνο στην υποσαχάρια Αφρική πάνω από 70 εκατομμύρια. Στην περιοχή της Ασίας – Ειρηνικού, μόνο το 2024, πάνω από 24 εκατομμύρια άνθρωποι υποχρεώθηκαν να μετακινηθούν λόγω καταστροφών που σχετίζονταν με το κλίμα.
Αυτά είναι σκληρά δεδομένα που αγγίζουν ζητήματα ασφάλειας, οικονομίας, γεωπολιτικής – ακόμη και για όσους δεν συγκινούνται από περιβαλλοντικά επιχειρήματα… Δεν είναι «οικολογική υστερία»· είναι γεωπολιτική προειδοποίηση.
– Διάλογος αντί αντιπαράθεσης
Οι άνθρωποι που δυσπιστούν δεν πείθονται με επίπληξη αλλά με συμμετοχή. Χρειάζεται να τους δείξουμε πώς οι λύσεις μπορούν να ωφελήσουν και τους ίδιους: φθηνότερη ενέργεια, καθαρότερο αέρα, ασφάλεια από ακραία καιρικά φαινόμενα.
– Ο ρόλος της δημοσιογραφίας
Η πληροφόρηση είναι το πρώτο ανάχωμα στην παραπληροφόρηση. Καθώς αρνητές πολιτικοί συμμαχούν με εταιρείες ορυκτών καυσίμων, ή άλλα συμφέροντα, για να ξηλώσουν όσα κερδήθηκαν με κόπο, η δημοσιογραφία οφείλει να γίνει κρίσιμη γραμμή άμυνας για τον πλανήτη. Όπως αναφέρει έκθεση της «Διεθνούς Επιτροπής για το Πληροφοριακό Περιβάλλον» (IPIE): “Climate misinformation turning crisis into catastrophe”.
Και τώρα τι;
Αν η κλιματική κρίση είναι ο καθρέφτης της σχέσης μας με τον κόσμο, τότε η απάντηση δεν μπορεί να είναι η άρνηση. Μπορεί να είναι μόνο η ευθύνη.
Δεν έχουμε την πολυτέλεια να μένουμε διχασμένοι ανάμεσα σε όσους «πιστεύουν» και όσους «δεν πιστεύουν» στην αλλαγή του κλίματος, λες και πρόκειται για θρησκευτική διαμάχη. Η επιστήμη μάς έδωσε τα δεδομένα· τώρα εναπόκειται σε εμάς να αποφασίσουμε τι θα κάνουμε με αυτά.
Η δράση δεν σημαίνει μόνο μεγάλες διεθνείς συμφωνίες. Σημαίνει επιλογές στην ενέργεια που καταναλώνουμε, στις μετακινήσεις μας, στην πολιτική που στηρίζουμε, στις αξίες που διδάσκουμε στα παιδιά μας.
Η ελπίδα δεν βρίσκεται στο να περιμένουμε ότι «θα φτιάξει μόνο του», αλλά στο να αντιληφθούμε ότι η πορεία μπορεί ακόμη να αλλάξει. Ο πλανήτης είναι ανθεκτικός – αρκεί να του δώσουμε την ευκαιρία. Και αυτή η ευκαιρία εξαρτάται από εμάς όλους.
