«Αγαθόν και κακόν ταυτόν», Ηράκλειτος
Η φιλοσοφία και η λογοτεχνία – από την αρχαιότητα έως σήμερα – μπορεί να μας δώσουν ένα μάθημα πιο επίκαιρο από ποτέ. Όσα ακολουθούν δεν είναι φιλολογία του παρελθόντος, αλλά καθρέφτης της εποχής μας.
Από τα σπάργανά του ο φιλοσοφικός στοχασμός ταλανιζόταν αγωνιζόμενος να διαυγάσει τις έννοιες του καλού και του κακού. Δίχως κίνδυνο μεγαλοστομίας θα μπορούσαμε να πούμε πως ολάκερη η πορεία της φιλοσοφίας χτίζεται επάνω στο αναπάντητο ερώτημα για το εάν η φύση του ανθρώπου είναι εγγενώς καλή ή κακή. Από τον Πλάτωνα με τους περίτεχνους διαλόγους του μέχρι την καντιανή κατηγορική προσταγή και την σύγχρονη ηθική φιλοσοφία, το καλό εμφανίζεται ως μια ιδέα που προσεγγίζει την τελειότητα, μα ταυτοχρόνως ενέχει τον κίνδυνο η επιδίωξή του να γεννά αποτελέσματα αντίθετα της αρχικής του πρόθεσης, οδηγώντας σε αυτό που η αρχαία ελληνική σκέψη ονόμαζε ὕβρη.
Το παράδοξο του καλού συνίσταται ακριβώς σε αυτή την διττή του διάσταση: η πράξη που προορίζεται για το καλό και το αγαθό μπορεί να μεταβληθεί ή να οδηγήσει σε κάτι κακό, όχι αναγκαστικά λόγω υστεροβουλίας, μα εξαιτίας της υπέρβασης των ορίων της ανθρώπινης κρίσης ή της ανεπαρκούς γνώσης. Μη ξεχνάμε, άλλωστε, την σωκρατική σκέψη που θεωρούσε πως ουδείς μπορεί να είναι κακός εάν κατέχει την γνώση του τι εστί κακό, ταυτίζοντας έτσι το τελευταίο με την άγνοια και την αμάθεια. Τι συμβαίνει, λοιπόν, όταν η εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα στην ηθική επιδίωξη και τα αποτελέσματά της διαταράσσεται; Μπορεί ο δρόμος προς την κόλαση να είναι στρωμένος με τις αγαθότερες των προθέσεων;
Η Πλάνη της Τελειότητας και η Ύβρις των Προθέσεων
Gustave Moreau (1826–1898), The Fall of Phaeton.
«…Είναι ο ηθικός νόμος εκείνο που µας οδηγεί κατευθείαν
στην έννοια της ελευθερίας…», Καντ, Κριτική του Πρακτικού Λόγου
Η αρχαιοελληνική αρετή, όπως τη συνέλαβε ο Αριστοτέλης, δεν βρίσκεται ποτέ στα άκρα. Είναι μεσότης, δηλαδή το μέτρο ανάμεσα σε δύο υπερβολές· η τόλμη ανάμεσα στην δειλία και την απερισκεψία, η γενναιοδωρία ανάμεσα στην φιλαργυρία και την σπατάλη. Στην αριστοτέλεια σκέψη το καλό δεν ορίζεται από την υπέρβαση της ανθρώπινης φύσης, αλλά από την έμμετρη συμφιλίωση μαζί της. Η ύβρις, αντιθέτως, εκκινά όταν ο άνθρωπος επιχειρεί να γίνει αγνότερος από αυτό που μπορεί να είναι· όταν προσπαθεί να ξεριζώσει από μέσα του κάθε σκιά και πάθος -δηλαδή κάθε ίχνος ανθρωπινότητας.Στην εποχή μας, αυτή η αρχαία επιδίωξη της αρετής μεταμορφώθηκε σε κάτι ψυχρότερο και, ενίοτε, καταστροφικότερο: σε ηθική υπεροψία. Πλέον, σαν «καλός» άνθρωπος νοείται συχνά εκείνος που έχει πείσει τον εαυτό του ότι δεν σφάλλει. Το «καλό» μετατρέπεται σε ένα είδος φετίχ· δεν γίνεται πράξη, μα όχημα για την συγκρότηση μιας αυτοεικόνας, μιας ναρκισσιστικής σχεδόν ταυτότητας που στόχο δεν έχει, πλέον, τον άλλον ή την κοινωνία, μα τον εαυτό και την επιβεβαίωσή του. Η ψευδαίσθηση της τελειότητας -είτε θρησκευτική είτε ιδεολογική- συνιστά πάντοτε ύβρη εναντίον του ανθρώπου, γιατί αρνείται τον άνθρωπο ως ον ατελές, εφήμερο και, εν τέλει, τραγικό.
«Πρόσεχε όταν εξορκίζεις τους δαίμονές σου, μην πετάξεις ό,τι πιο καλό έχεις μέσα σου», Φρίντριχ Νίτσε
«Ο δρόμος προς την κόλαση είναι ανθόσπαρτος», λέει μια δημοφιλής ρήση, υπενθυμίζοντάς μας με τον πιο γλαφυρό τρόπο πως η πιο επικίνδυνη μορφή κακού δεν προέρχεται από τις κακές προθέσεις, αλλά από εκείνες που μοιάζουν ιδιαιτέρως «καλές». Ο άνθρωπος που επιδιώκει να σώσει τον άλλο ή τον κόσμο λαμβάνοντας τον ρόλο του μεσσία συχνά καταλήγει να εξουσιάζει ή να χειραγωγεί. Ο «σωτήρας» που επιδιώκει να διορθώσει τον κόσμο «για το καλό του», χωρίς επίγνωση των ορίων του, τις περισσότερες φορές μετατρέπεται σε φορέα βίας και, μάλιστα, της πιο ύπουλης και αδιόρατης μορφής βίας: της ηθικής.
Η ιστορία άλλωστε βρίθει τρανών παραδειγμάτων: την καταπίεση του ρωσικού λαού από το άτεγκτο τσαρικό καθεστώς ήρθε να διαδεχθεί το σταλινικό αυταρχικό καθεστώς (εκείνο το καθεστώς που ισχυριζόταν πως μαχόταν για το δίκαιο των εργατών, των αποσυνάγωγων και των πενήτων), όπως ακριβώς με τον ίδιο τρόπο ανήλθε στην εξουσία ένας από τους πιο αιμοσταγείς ηγέτες όλων των εποχών, ο Χίτλερ, υποστηρίζοντας πως θέλει την ανασύσταση του γερμανικού κράτους και αντ’ αυτού εγκαθίδρυσε το πιο ολοκληρωτικό καθεστώς στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού.
Η Χάνα Άρεντ, στην περίφημη μελέτη της για τον ολοκληρωτισμό, έγραψε ότι «το κακό μπορεί να είναι ρηχό, αλλά το καλό απαιτεί βάθος». Στην εποχή των βεβαιοτήτων, της πολιτικής ορθότητας και της «καθαρής» συνείδησης, η επιθυμία για το καλό συχνά εκφυλίζεται σε μηχανισμό αποκλεισμού. Από την Ιερά Εξέταση μέχρι την σύγχρονη κουλτούρα της ακύρωσης, παρατηρούμε την ίδια ανάγκη να διατηρηθεί ένα είδος «καθαρού χώρου», ένα περιβάλλον απαλλαγμένο από το σφάλμα, το γκρίζο, το αμφίσημο. Όμως, το ανθρώπινο δεν κατοικεί μόνο στην άτεγκτη καθαρότητα και απολυτότητα μα και στην αμφιρρέπεια και την αμφισημία. Ή όπως θα έλεγε και ο υπαρξιστής φιλόσοφος και λογοτέχνης Αλμπέρ Καμύ: «το ανθρώπινο δράμα δεν συνίσταται στο να σφάλλει κανείς, αλλά στο να λησμονεί πως σφάλλει». Η ύβρις των προθέσεων γεννάται ακριβώς από αυτήν την λήθη των ορίων. Ο «καλός» που δεν γνωρίζει τον εαυτό του καθίσταται επικίνδυνος, διότι πιστεύει -ή πασχίζει να κάνει τους άλλους να πιστέψουν- πως ενεργεί εκ μέρους μιας ανώτερης αρχής: της αλήθειας, της δικαιοσύνης ή του Θεού. Και εκεί όπου η αμφιβολία σιωπά, αρχίζει η τυραννία της βεβαιότητας και της ακλόνητης πεποίθησης να έχει καταστροφικά αποτελέσματα.
Τα όρια του Ανθρώπου
Salvador Dalí – The Temptation of Saint Anthony (1946)
Το τραγικό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης έγκειται στην διακαή επιθυμία της για το απόλυτο, ενώ παραμένει καταδικασμένη στην εγγενή της ατέλεια. Ο Σωκράτης γνώριζε ότι ο πυρήνας της σοφίας κείται στην αναγνώριση της άγνοιάς μας, ενώ ο μεταγενέστερος του, Αριστοτέλης όρισε την αρετή ως πράξιν κατά λόγον, δηλαδή μια διαρκή άσκηση μέτρου και κρίσης. Από την άλλη ο Νίτσε, με την αντι-πλατωνική θεώρησή του, διέκρινε στην εμμονή με το «καλό» την πιο βαθιά μορφή ασθένειας: την φυγή από τη ζωή και από τις αντιφάσεις που την ορίζουν. Για τον Καμύ, πάλι, το αληθινά ηθικό υποκείμενο είναι εκείνο που παραμένει μέσα στην αμφιβολία, που ζει «χωρίς να αρνείται» το παράλογο του κόσμου. Το μέτρο, έτσι, δεν είναι αδυναμία αλλά μορφή αντίστασης απέναντι στην δογματικότητα και την απολυτότητα. Όποιος επιμένει να μένει άνθρωπος, αποδέχεται την εσωτερική του σύγκρουση. Υπ’ αυτήν την έννοια το καλό, δεν κατοικεί στην τελειότητα, αλλά στην επίγνωση του ελλείμματος. Η συνείδηση των ορίων δεν μας φυλακίζει· αντιθέτως μας καθιστά ελεύθερους. Όταν γνωρίζουμε την ατέλειά μας, μπορούμε να πράξουμε το καλό όχι από υπεροψία ή εγωισμό, αλλά από αληθινή συμπόνια και αγάπη. Το μέτρο, έτσι, γίνεται πράξη σοφίας, όχι συμβιβασμού· η άρνηση να κατασκευάσουμε έναν άνθρωπο δίχως ατέλειες, τρωτά σημεία και ταλαντεύσεις.
Η Λογοτεχνία ως φορέας φιλοσοφικού στοχασμού
John Martin – Pandemonium (1841)
«Συχνά κάνουμε το καλό για να μπορέσουμε ασυγχώρητα να κάνουμε το κακό»
Λα Ροσφουκώ
Η λογοτεχνία αποτελούσε ανέκαθεν την καλύτερη σκευή για τον φιλοσοφικό στοχασμό, με αποτέλεσμα να μην είναι λίγοι οι συγγραφείς που χρησιμοποίησαν εντέχνως τον μύθο και την αλληγορία για να αναδείξουν τις δυνάμει κακές πτυχές του καλού. Από τους αρχαίους ποιητές και δραματουργούς μέχρι τους σύγχρονους μυθιστοριογράφους η πολυδαίδαλη σχέση του ανθρώπου με το καλό έχει εκδιπλωθεί με τους γλαφυρότερους τρόπους.
-Αντιγόνη: Η ύβρις της αρετής
«Πολλά τα φοβερά, μα τίποτα το φοβερότερο απ’ τον άνθρωπο», Αντιγόνη, Σοφοκλής
Στο έργο του Σοφοκλή, η Αντιγόνη αντιπροσωπεύει την απόλυτη αφοσίωση στο ηθικό καθήκον. Η ενέργειά της, η ταφή του αδελφού της Πολυνείκη παρά την απαγόρευση του Κρέοντα, συνιστά μια πράξη αρετής που υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια της εξουσίας και του νόμου. Η Αντιγόνη ενεργεί με γνώμονα το Θεϊκό δίκαιο, αλλά η αδιάλλακτη στάση της οδηγεί τελικά σε καταστροφή: τον θάνατό τον δικό της, του Αίμονα και της Ευρυδίκης. Εδώ το καλό φανερώνεται ως ύβρις όχι από υστεροβουλία, αλλά ως αποτέλεσμα της ακραίας αφοσίωσης σε ένα απόλυτο ηθικό ιδεώδες. Ο Σοφοκλής αναδεικνύει έτσι την αμφισημία του αγαθού: η τελειότητα της αρετής απαιτεί επίγνωση των ορίων, αλλιώς μετατρέπεται σε αυτοκαταστροφική δίνη.
-Θεία Κωμωδία: Η μεταμορφωτική κλίμακα του καλού και του κακού
«Ο δρόμος για τον παράδεισο ξεκινά από την κόλαση», Δάντης
Στη Θεία Κωμωδία, ο Δάντης διασχίζει μια κοσμολογική δομή που εμφανίζει το καλό και το κακό ως αλληλένδετες διαστάσεις της ύπαρξης. Ο Παράδεισος, η Κόλαση και το Καθαρτήριο λειτουργούν ως σκηνές όπου η επιδίωξη του καλού και η παράβλεψη των ορίων συνδέονται με την ηθική τύφλωση. Οι χαρακτήρες που θεωρούν ότι πράττουν το καλό, χωρίς να επιδείξουν επίγνωση των ορίων ή της ατομικής ευθύνης, υποπίπτουν σε τιμωρία. Η ανάβαση του ποιητή μέσα στο έργο αποκαλύπτει ότι το καλό χωρίς γνώση και μέτρο δεν είναι εγγυημένα αγαθό, αλλά δυνάμει όχημα καταστροφής. Η φιλοσοφική διάσταση της Θείας Κωμωδίας του Δάντη συνδέεται άμεσα με το παράδοξο: η επιδίωξη της τελειότητας απαιτεί συνείδηση των συνεπειών της πράξης και επίγνωση των ορίων της ανθρώπινης κατάστασης.
-Οι Δαιμονισμένοι: Η πολιτική ύβρις της πρόθεσης για το καλό
Στους Δαιμονισμένους του Ντοστογιέφσκι, η φιλοδοξία των ιδεολόγων ηρώων να επιφέρουν κοινωνική δικαιοσύνη αποκαλύπτει τον επικίνδυνο χαρακτήρα της καλής πρόθεσης χωρίς μέτρο. Οι ήρωες πιστεύουν ότι ενεργούν υπέρ του κοινωνικού συνόλου, ωστόσο η ιδεολογική τους εμμονή οδηγεί στην βία, το χάος και τον θάνατο. Η σύγκρουση ανάμεσα στην πρόθεση και το αποτέλεσμα υπογραμμίζει την αδυναμία του ανθρώπου να ελέγξει πλήρως τις συνέπειες της ηθικής του δράσης. Ο Ντοστογιέφσκι μας θυμίζει ότι το καλό χωρίς συνειδητό όριο γίνεται εύκολα ύβρις, ενώ η ηθική αλαζονεία και η αποκοπή από την πραγματικότητα παράγουν αποτελέσματα αντίθετα από τον επιδιωκόμενο σκοπό.
-Φρανκενστάιν: Η επιστημονική ύβρις της υπέρβασης
«Κανένας άνθρωπος δεν διαλέγει το Κακό επειδή είναι το Κακό. Απλώς κάνει λάθος και νομίζει ότι είναι το Καλό που ψάχνει», Μαίρη Σέλλεϋ
Η Μαίρη Σέλλεϋ στο έργο της Φρανκενστάιν προσφέρει μια μεταφορά του παραδόξου του καλού στον επιστημονικό και τεχνολογικό χώρο. Ο Βίκτωρ Φρανκενστάιν επιδιώκει να υπερβεί τα όρια της φύσης για να υπηρετήσει την ανθρωπότητα. Η πρόθεσή του είναι καθαρή· το εγχείρημά του ωστόσο καταλήγει σε καταστροφή, καθώς το δημιούργημά του προκαλεί θάνατο και πόνο. Η ιστορία αναδεικνύει ότι η επιδίωξη του αγαθού, όταν αποσπαστεί από την επίγνωση των συνεπειών και των ορίων, μετατρέπεται σε ύβρη. Η επιστημονική αλαζονεία συνδέεται άμεσα με το φιλοσοφικό παράδοξο: το καλό μπορεί να γίνει κακό, όχι λόγω κακίας, αλλά λόγω υπέρβασης και αδυναμίας πλήρους εκτίμησης των δυνατοτήτων και των κινδύνων.
-Σπάνιο να σου τύχει καλός άνθρωπος: Η υποκρισία του καλού
Στο διήγημα Σπάνιο να σου τύχει καλός άνθρωπος της Flannery O’Connor, η γιαγιά θεωρεί τον εαυτό της «καλή», αλλά η καλοσύνη της αποδεικνύεται επιφανειακή και εγωιστική. Η πρόθεσή της να καθοδηγήσει και να ελέγξει την οικογένεια εμφανίζεται ως ηθική αρετή, αλλά τελικά οδηγεί σε τραγωδία. Η O’Connor επισημαίνει ότι η έννοια του καλού δεν περιορίζεται στην πρόθεση· απαιτεί επίγνωση, αυτογνωσία και ηθική σοφία. Η ηθική τυφλότητα της γιαγιάς, παρά τις καλές προθέσεις της, γίνεται μοχλός καταστροφής, υπογραμμίζοντας την καθολικότητα του παραδόξου: η επιδίωξη του καλού χωρίς επίγνωση των συνεπειών μετατρέπεται σε καταστροφική ύβρη.
Και τώρα τι;
Starry Night by Vincent Van Gogh
«Ό,τι γίνεται από αγάπη είναι πέρα από το καλό και το κακό», Φρίντριχ Νίτσε
Το Μέτρο ως Λύτρωση: Το μέτρο δεν συνιστά μετριότητα, μα μία ηθική μορφή της ελευθερίας. Πρόκειται για μία αρετή που δεν υπαγορεύει τι πρέπει να πράττουμε, αλλά μας υπενθυμίζει τι δεν μπορούμε να είμαστε: θεοί. Σε τούτη την αποδοχή ελλοχεύει η αληθινή ταπεινότητα -όχι ως υποταγή, αλλά ως αυτογνωσία. Ο ταπεινός δεν είναι ο μειλίχιος και ο υποταγμένος, αλλά εκείνος που βλέπει καθαρά την θέση του μέσα στον κόσμο· εκείνος που γνωρίζει πως κάθε βεβαιότητα έχει τίμημα.
Το καλό, λοιπόν, δεν είναι κατάσταση, κεκτημένο, σπονδή ή θείο δώρο, αλλά μια δυναμική διαδικασία, μια πάλη, μια σύνθεση των επιμέρους αντιφάσεων του ανθρώπου. Πρόκειται για μία κίνηση ανάμεσα στην πρόθεση και το αποτέλεσμα, ανάμεσα στην σκέψη και την δράση. Στον πυρήνα του μέτρου βρίσκεται μια ηθική της τρυφερότητας και συμβίωσης: η αναγνώριση ότι ο άλλος δεν μπορεί να σωθεί από εμάς, αλλά μόνο μαζί μας. Διότι το καλό δεν είναι πίστη· είναι επίγνωση. Δεν χρειάζεται να πιστεύουμε σ’ αυτό, αλλά να το επιδιώκουμε μέσα στην αβεβαιότητα. Να το πράττουμε στα μικρά, καθημερινά και αθέατα, και όχι μόνο στα μεγάλα, ηχηρά και προβεβλημένα. Η ηθική ωριμότητα δεν γεννιέται από τον κανόνα, αλλά από την συμφιλίωση με τα ανθρώπινα όρια, ως ένα είδος κατανόησης και συνύπαρξης που δεν φωνάζει μα σέβεται και μεριμνά.
Ίσως, εν τέλει, το καλό να μην είναι τίποτε άλλο παρά εκείνη η στιγμή που αναγνωρίζουμε ότι δεν είμαστε καλοί κι όμως επιμένουμε να προσπαθούμε· επιμένουμε να υπάρχουμε αν και ατελώς, μαζί και ανθρώπινα.
