Ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία η ανθρώπινη γνώση εκτινάσσεται σε πρωτοφανή ύψη. Η επιστήμη μάς έχει δώσει όργανα κατανόησης που οι προηγούμενες γενιές δεν θα μπορούσαν καν να φανταστούν: θεωρίες, μεθόδους, εργαλεία, υπολογιστική ισχύ ικανή να προβλέπει ακόμη και τις πιο περίπλοκες συμπεριφορές του φυσικού κόσμου. Κι όμως, την ίδια στιγμή, γύρω μας κυριαρχεί ένας γενικευμένος παραλογισμός: αποφάσεις που αντιστρατεύονται την κοινή λογική, κοινωνικές εκρήξεις που ακυρώνουν τον διάλογο, γεωπολιτικά παίγνια που μοιάζουν να αψηφούν την ίδια την πραγματικότητα.
Δεν είναι η πρώτη φορά στην ιστορία που ο άνθρωπος παλινδρομεί μεταξύ προόδου και σύγχυσης. Αλλά σήμερα το παράδοξο είναι οξύ: ποτέ δεν είχαμε τόσα μέσα πληροφόρησης, ποτέ δεν ήταν τόσο εύκολο να διασταυρώσουμε δεδομένα, να εξετάσουμε αιτίες και συνέπειες – και όμως συχνά προτιμούμε να ακουμπάμε σε εύκολες αφηγήσεις, σε συναισθηματικές εκρήξεις, σε βεβαιότητες που προσφέρουν ανακούφιση αλλά όχι αλήθεια. Ο παραλογισμός γίνεται τρόπος ζωής, και η λογική μοιάζει σπάνια, σχεδόν εξόριστη.
Η λογική, όμως, είναι κάτι πολύ περισσότερο από εργαλείο σκέψης. Είναι η δύναμη με την οποία βάζουμε τάξη στον κόσμο και μέσα μας. Από την αρχαιότητα, η φράση «ζῆν κατὰ λόγον» περιέγραφε την υψηλότερη μορφή ανθρώπινης ύπαρξης: να ζεις με αναφορά σε έναν εσωτερικό κανόνα που ελέγχει τα πάθη, που επιτρέπει να παίρνεις αποφάσεις χωρίς να σε παρασύρει το θυμικό, που σε καθιστά ικανό να αναλαμβάνεις ευθύνη.
Και αυτή η εσωτερική πειθαρχία είναι το θεμέλιο και της συλλογικής μας ζωής. Μια κοινωνία δεν μπορεί να είναι λογική αν τα μέλη της δεν καλλιεργούν την προσωπική συνέπεια που κάνει τον διάλογο δυνατό. Η κρίση της λογικής, λοιπόν, δεν είναι απλώς κρίση επιχειρημάτων· είναι κρίση τρόπου ζωής.
Καθοδηγητική Αρχή
Η λογική δεν είναι απλώς μια γνωστική ικανότητα· είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο οργανώνεται η ίδια η ελευθερία μας. Από την αρχαιότητα, οι φιλόσοφοι είδαν τον άνθρωπο ως ον λογικό — όχι επειδή μπορεί να υπολογίζει, αλλά επειδή μπορεί να ερμηνεύει τον κόσμο, να ελέγχει τα πάθη και να επιλέγει με βάση την κρίση του. Για τους Στωικούς, το «ζῆν κατὰ λόγον» δεν ήταν θεωρία αλλά καθημερινή πράξη: η ζωή που διέπεται από έναν εσωτερικό νόμο, ικανό να δίνει τάξη στο χάος των γεγονότων και να μετατρέπει τις δοκιμασίες σε αφορμές αρετής.
Η λογική λειτουργεί σαν εσωτερική πυξίδα. Μας επιτρέπει να ξεχωρίζουμε το πρόσκαιρο από το ουσιώδες, να αντιστεκόμαστε στην παραπλάνηση, να παίρνουμε αποφάσεις που δεν είναι απλώς αντιδράσεις στο ερέθισμα της στιγμής. Σε αυτό το επίπεδο, η λογική είναι πράξη αυτοκυριαρχίας: μια υπενθύμιση ότι ο άνθρωπος δεν είναι δέσμιος των νοσηρών συναισθημάτων του –της οργής, του φόβου ή της μίμησης- αλλά μπορεί να υψωθεί πάνω από αυτά.
Η ιστορία δείχνει ότι οι εποχές αναγέννησης και προόδου ήταν πάντα εποχές αποκατάστασης της λογικής. Ο Διαφωτισμός δεν υπήρξε μόνο φιλοσοφικό κίνημα αλλά και συλλογική απόφαση να στηριχθεί η κοινωνία σε αποδείξεις, σε αιτιότητα, σε κριτική σκέψη. Ακόμη και σήμερα, σε έναν κόσμο κορεσμένο από πληροφορία, η λογική παραμένει το μοναδικό φίλτρο που μπορεί να ξεχωρίσει το αληθινό από το ψευδές, το σημαντικό από το θόρυβο.
Ορθός Λόγος – Κοινή Λογική
Η λογική δεν είναι απλώς μια προσωπική κατάσταση· είναι και το μέσο που επιτρέπει να συνεννοούμαστε. Χωρίς έναν ελάχιστο κοινό τόπο λογικής, ο διάλογος καταρρέει και η κοινωνία χάνει τη συνοχή της, διαιρεμένη σε αντιμαχόμενες ομάδες. Αυτό που οι παλαιότεροι ονόμασαν «κοινή λογική» δεν ήταν ποτέ απλώς συσσώρευση κοινών πεποιθήσεων, αλλά ένας μηχανισμός ελέγχου: η ικανότητα να απορρίπτουμε τις πιο παράλογες ιδέες, να συγκλίνουμε σε μια κοινή πραγματικότητα.
Ο «ορθός λόγος» – η ιδέα ότι υπάρχει μια σωστή, εύλογη πορεία σκέψης που μπορεί να είναι κοινή – υπήρξε η βάση του δυτικού στοχασμού, από τον Σωκράτη μέχρι τον Καντ. Για τον Σωκράτη, ήταν ο διάλογος που ξεκαθάριζε τις έννοιες και οδηγούσε σε αλήθεια. Για τον Αριστοτέλη, ήταν η λογική μέθοδος που ξεχωρίζει το έγκυρο από το άκυρο επιχείρημα. Για τον Καντ, ήταν ο «καθαρός λόγος» που θέτει τα όρια της γνώσης και τα θεμέλια της ηθικής πράξης. Δεν υπονοεί ομοφωνία, αλλά διάλογο με κανόνες: κριτική ανάλυση, επιχειρήματα, αποδείξεις. Σήμερα, αυτή η κοινή βάση μοιάζει να υποχωρεί… Ο δημόσιος χώρος γίνεται συχνά πεδίο σύγκρουσης αφηγήσεων, όπου το συναίσθημα υπερισχύει του επιχειρήματος και τον θόρυβο τον βαφτίζουμε πλουραλισμό. Κι όμως, η κοινή λογική είναι όρος επιβίωσης για μια δημοκρατία. Είναι αυτό που μας επιτρέπει να αποφασίζουμε μαζί, να σχεδιάζουμε για το μέλλον, να επιλύουμε διαφορές χωρίς να καταφεύγουμε στη βία. Όταν χάνεται, το πεδίο το καταλαμβάνει η δημαγωγία, η πόλωση και η καχυποψία.
Σε αυτό το σημείο, ο ρόλος της δημοσιογραφίας και των θεσμών γίνεται κρίσιμος: να αποκαθιστούν τον κοινό τόπο, να ξεχωρίζουν γεγονός από εικασία, να επαναφέρουν τη λογική ως σημείο αναφοράς. Μόνο έτσι μπορεί να υπάρξει διάλογος που οδηγεί σε λύσεις, αντί για ακόμη μεγαλύτερο χάος.
Κρίση στον Δημόσιο Λόγο
Βιώνουμε την πιο «συνδεδεμένη» εποχή της ιστορίας και ταυτόχρονα στην πιο κατακερματισμένη. Η πληροφορία ρέει αδιάκοπα, αλλά δεν μετατρέπεται αυτόματα σε γνώση – ούτε πολύ περισσότερο σε σοφία. Τα κοινωνικά δίκτυα έχουν δημοκρατικοποιήσει τη φωνή, αλλά έχουν επίσης ενισχύσει το θυμικό εις βάρος της ψύχραιμης σκέψης. Το αποτέλεσμα είναι ένας δημόσιος χώρος όπου οι κραυγές επισκιάζουν τα επιχειρήματα και ο αλγόριθμος επιβραβεύει το νοσηρό συναίσθημα αντί για τη λογική.
Οι γνωστικές μας προκαταλήψεις, αλλοιώνουν την κρίση: μας κάνουν να επιβεβαιώνουμε μόνο ό,τι συμφωνεί με τις απόψεις μας, να απορρίπτουμε τα δυσάρεστα δεδομένα, να επιλέγουμε την ταύτιση αντί της αλήθειας. Έτσι, η κοινή λογική χάνεται κάτω από στρώματα συναισθήματος, εντυπώσεων και ιδεολογικού θορύβου.
Στη γεωπολιτική σφαίρα, αυτό μεταφράζεται σε αποφάσεις που λαμβάνονται περισσότερο με βάση την επίδειξη ισχύος, τον φόβο ή την επικοινωνιακή εικόνα παρά με ψυχρή αξιολόγηση των δεδομένων. Στην κοινωνική ζωή, σε φαινόμενα ακρότητας και πόλωσης που καταλύουν κάθε δυνατότητα συνεννόησης.
Η κρίση της λογικής δεν είναι λοιπόν αφηρημένη διαπίστωση – είναι μια υπαρξιακή πρόκληση. Αν ο δημόσιος λόγος δεν αποκαταστήσει την ισορροπία του, ο κοινωνικός ιστός θα συνεχίσει να φθείρεται, παράγοντας περισσότερη καχυποψία, περισσότερη ένταση, λιγότερη εμπιστοσύνη και, τελικά, ρωγμές στα θεμέλια της δημοκρατίας.
Αποκαθιστώντας την Σταθερά
Σε αυτό το πλαίσιο, η λογική γίνεται η αόρατη υποδομή μιας δημοκρατίας: επιτρέπει στους πολίτες να αντιπαρατίθενται χωρίς να καταστρέφουν τους θεσμούς, να διαφωνούν χωρίς να διχάζονται, να σχεδιάζουν από κοινού για το μέλλον. Δεν είναι τυχαίο ότι οι μεγάλες περίοδοι κοινωνικής προόδου συνοδεύτηκαν από άνθηση του ορθολογικού λόγου – από την Αθηναϊκή Δημοκρατία έως τον Διαφωτισμό.
Η καλλιέργεια λογικής σκέψης, λοιπόν, δεν είναι αφηρημένο παιδαγωγικό αίτημα. Είναι προϋπόθεση για να αποφευχθούν νέοι κύκλοι βίας και πόλωσης, για να μπορεί η κοινωνία να αντέξει τις κρίσεις χωρίς να καταρρεύσει.
Κι όπως επισημαίνει ο Steven Pinker στο βιβλίο του «Ορθολογισμός τώρα – τι είναι, γιατί μοιάζει σπάνιος, γιατί έχει σημασία», δεν είναι η λογική που έχει εξαφανιστεί αλλά η προθυμία μας να την εφαρμόζουμε με συνέπεια. Οι άνθρωποι έχουν ανακαλύψει ισχυρά εργαλεία ορθολογισμού – τη λογική, την κριτική σκέψη, τις πιθανότητες, τη συσχέτιση και την αιτιώδη συνάφεια – αλλά συχνά τα παρακάμπτουν όταν έρχονται σε σύγκρουση με τα ένστικτα, τις πολιτικές ή φυλετικές ταυτίσεις ή την ανάγκη να ανήκουν σε μια ομάδα. Ο ορθολογισμός δεν είναι η αυτόματη προεπιλογή μας· είναι μια άσκηση που απαιτεί αυτοέλεγχο, πειθαρχία και διάθεση να αμφισβητήσουμε τις ίδιες μας τις βεβαιότητες.
Ακριβώς γι’ αυτό χρειάζονται πρακτικές λύσεις, όπως:
- Συστηματική εκπαίδευση στη λογική, στην κριτική σκέψη, στις πιθανότητες και στην αιτιώδη συνάφεια, από το σχολείο έως τη δια βίου μάθηση.
- Θεσμοί και κανόνες δημόσιου διαλόγου που να ενισχύουν την αντικειμενικότητα και την τεκμηρίωση, αντί να επιτρέπουν τον εκτροχιασμό σε φθηνό εντυπωσιασμό ή πόλωση.
- Κουλτούρα αναθεώρησης απόψεων όπου η αλλαγή θέσης με βάση νέα δεδομένα δεν θεωρείται αδυναμία αλλά ένδειξη ωριμότητας.
- Ενίσχυση θεσμών που λειτουργούν με διαφάνεια και τεκμήρια, όπως ανεξάρτητες αρχές, δημόσιες βάσεις δεδομένων και διαδικασίες αξιολόγησης αποφάσεων.
- Αντίσταση στις γνωστικές και ιδεολογικές προκαταλήψεις, με εργαλεία που καλλιεργούν τον διάλογο πέρα από κομματικές ή φυλετικές ταυτίσεις και δίνουν χώρο σε επιχειρήματα που βασίζονται σε δεδομένα.
Η λογική δεν επιβάλλεται· καλλιεργείται. Και όσο πιο συνειδητά και συστηματικά την καλλιεργούμε, τόσο πιο ανθεκτική γίνεται η κοινωνία και η δημοκρατία μας απέναντι στις κρίσεις, τις διαιρέσεις και τον παραλογισμό.
Και τώρα τι;
Ο ορθολογισμός είναι σημαντικός. Οδηγεί σε καλύτερες επιλογές στη ζωή μας και στη δημόσια σφαίρα και είναι ο απόλυτος κινητήριος μοχλός της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ηθικής προόδου. Σε έναν κόσμο που μοιάζει να παραδίνεται ολοένα και περισσότερο στον παραλογισμό, η λογική είναι το αντίβαρο που θα μας επιτρέψει να σταθούμε όρθιοι.
Μπορεί να φέρει καθαρότητα εκεί όπου επικρατεί σύγχυση, να επαναφέρει την εμπιστοσύνη εκεί όπου κυριαρχεί καχυποψία, να δημιουργήσει χώρο για λύσεις εκεί όπου βλέπουμε μόνο αδιέξοδα.
Η λογική δεν υπόσχεται έναν τέλειο κόσμο, αλλά μας δίνει τον μόνο αξιόπιστο δρόμο για να τον κάνουμε καλύτερο!
