Στον 21ο αιώνα παρατηρούμε κάποιες εσωτερικές αποτυχίες της ανθρώπινης νόησης να ξεδιπλώνονται, πλήρως… Την πρώτη δεκαετία είχαμε τις οικονομικές φούσκες που οδήγησαν στο κραχ του 2008 και σε όλα τα παρεπόμενα. Η δεύτερη και η τρίτη δεκαετία βλέπουν κακόβουλες δυνάμεις από διαφορετικές πλευρές του πολιτικού φάσματος να κυριεύουν ολόκληρη την υφήλιο και να απειλούμαστε από τρομοκρατικές πράξεις έως και τρίτο παγκόσμιο πόλεμο. Παρατηρούμε ισχυρή άνοδο λαϊκισμού, ενός «φαιοκόκκινου μετώπου» και θρησκευτικών φονταμενταλισμών, και, κάπου, μάλιστα, επικρατούν… Ένας συνδυασμός από ιδεοληπτικούς ‘πιστούς’ και πολιτικούς απατεώνες οδηγεί τον ‘αγώνα’.
Το είδαμε στις διαδηλώσεις υπέρ του Trump, οι οποίες κατέληξαν σε επίθεση στο Καπιτώλιο των ΗΠΑ. Το είδαμε και στον τόπο μας, με τους εύπιστους «αγανακτισμένους» και το «σκίσιμο των μνημονίων σε μια μέρα». Και συνεχίζουμε να το βλέπουμε με κάποιους, που «ποντάρουν» στην αγανάκτηση -και άρα στον …«ξεσηκωμό»- για κάθε λογής συμφέροντα. Βλέπουμε, τοπικά και σε παγκόσμιο επίπεδο, τις διάφορες «διαμαρτυρίες» κατά της «ανύπαρκτης πανδημίας», κατά των εμβολίων και του εμβολιασμού -και τόσων άλλων «κατά»- οι οποίες, συνήθως, εκφυλίζονται σε αλόγιστη βία και λεηλασίες… Το συναντάμε καθημερινά στις “φούσκες φίλτρου” του διαδικτύου, αλλά και σε πολλά ‘μέσα ενημέρωσης’, που, συχνά, καλλιεργούν τη βιτριολική ομαδική σκέψη…
Πως καταλήξαμε εδώ; Μπορούμε να εξηγήσουμε αυτά τα φαινόμενά; Που βρίσκεται η πηγή του «κακού»; Ωστόσο, από αρχαιοτάτων χρόνων έως και τις μέρες μας, μεγάλοι φιλόσοφοι, επιστήμονες και λογοτέχνες, γενικά διανοητές και σκεπτόμενοι άνθρωποι, συμφωνούν ότι η «βλακεία» είναι μεγαλύτερο πρόβλημα από την «κακία»…
«Η ιστορία μας διδάσκει ότι οι άνθρωποι δεν πρέπει ποτέ να υποτιμούν τον ρόλο της βλακείας στην ανθρώπινη ιστορία. Είναι μία από τις πιο ισχυρές δυνάμεις σε όλο τον κόσμο», Yuval Harari
«Η βλακεία είναι πιο επικίνδυνος εχθρός του καλού παρά η κακία», έγραφε ο Γερμανός θεολόγος Ντίτριχ Μπονχέφερ.
Γράφοντας αυτή τη φράση -το 1943 στις περίφημες επιστολές του από την φυλακή- δέκα χρόνια μετά την άνοδο του Αδόλφου Χίτλερ στην ανώτατη εξουσία, τα λόγια αυτά αντανακλούσαν σκληρά βιωματικά μαθήματα ποτισμένα με αίμα. Ο Μπονχόφερ αποτελούσε μέρος ενός μικρού κύκλου αντίστασης στον δικτάτορα στη Γερμανία, διακινδυνεύοντας τη ζωή του για ένα ιδανικό.
Ήταν μια σκοτεινή εποχή στην πατρίδα του. Ο πόλεμος είχε κατακλύσει τον κόσμο και ένα ολοκληρωτικό καθεστώς ήλεγχε τη χώρα. Ο Μπονχόφερ αναλογιζόταν πώς κατέληξε να γίνει αυτό. Σκέφτηκε για τη φύση του κακού, ωστόσο, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν ήταν το ίδιο το κακό ο πιο επικίνδυνος εχθρός του καλού. Αντίθετα, αυτός ήταν η βλακεία…
Γιατί μπορούμε να πολεμήσουμε ενάντια στο κακό. Μπορούμε να το ξεσκεπάσουμε. Το κακό κάνει τους ανθρώπους να νιώθουν άβολα. Όπως συνέχιζε ο Μπονχόφερ, «το κακό φέρει μαζί του τους σπόρους της ίδιας του της καταστροφής». Για να αποτρέψουμε την εσκεμμένη κακία, μπορούμε πάντα να υψώνουμε εμπόδια, ώστε να σταματήσουμε την εξάπλωσή της. Απέναντι , όμως, στη βλακεία είμαστε ανυπεράσπιστοι.
«Απέναντι στη βλακεία δεν έχουμε καμία άμυνα. Ούτε οι διαμαρτυρίες ούτε καν η βία μπορούν να την αγγίξουν. Η λογική είναι άχρηστη. Τα γεγονότα που έρχονται σε αντίθεση με τις προσωπικές προκαταλήψεις μπορούν απλώς να μη γίνουν πιστευτά -μάλιστα, ο ανόητος μπορεί να αντιδράσει ασκώντας κριτική σε αυτά, και, αν είναι αναμφισβήτητα, μπορούν, απλώς, να παραμεριστούν ως ασήμαντες εξαιρέσεις. Έτσι, οι ανόητοι, σε αντίθεση με τους κατεργάρηδες, είναι απόλυτα ικανοποιημένοι από τον εαυτό τους. Στην πραγματικότητα, μπορούν εύκολα να γίνουν επικίνδυνοι, καθώς δεν χρειάζονται πολλά για να γίνουν επιθετικοί. Για το λόγο αυτό, απαιτείται μεγαλύτερη προσοχή απ’ ό,τι με έναν κακόβουλο. Ποτέ ξανά δεν θα προσπαθήσουμε να πείσουμε τον ανόητο με λογικά επιχειρήματα, γιατί είναι μάταιο και επικίνδυνο…», Ντίτριχ Μπονχόφερ.
Κατανόηση της φύσης της βλακείας
Το 1943 ο Μπονχόφερ συνελήφθη. Εκτελέστηκε, από τους Ναζί, δύο χρόνια αργότερα σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ο άνθρωπος αυτός έζησε σε μια εποχή που σήμερα μοιάζει εντελώς διαφορετική. Ωστόσο, οι ιδέες που μας άφησε έχουν εφαρμογή σε κάθε εποχή. Γιατί η βλακεία δεν έχει εξαφανιστεί. Είναι αιώνια…
«Αν θέλουμε να μάθουμε πώς να ξεπεράσουμε τη βλακεία, πρέπει να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τη φύση της», έγραψε ο Μπονχόφερ στην πραγματεία του. Και η φύση της βλακείας έχει τις ρίζες της βαθιά στο υποσυνείδητο. Οδηγείται από τους θεμελιώδεις μηχανισμούς της ανθρώπινης εμπειρίας. Όπως σημείωναν οι αρχαίοι φιλόσοφοι, οι άνθρωποι είναι κοινωνικά ζώα. Αυτή, ακριβώς, η κοινωνικότητα αποτελεί και τη βάση της βλακείας.
«Σημειώνουμε επιπλέον ότι οι άνθρωποι που έχουν απομονωθεί από τους άλλους, ή που ζουν στη μοναξιά, εκδηλώνουν αυτό το ελάττωμα λιγότερο συχνά από τα άτομα ή τις ομάδες ανθρώπων που τείνουν, ή είναι ταγμένες, στην κοινωνικότητα. Και, έτσι, φαίνεται ότι η βλακεία είναι ίσως περισσότερο κοινωνιολογικό παρά ψυχολογικό πρόβλημα.», Ντίτριχ Μπονχόφερ.
Η βλακεία είναι «ομαδικό» φαινόμενο: Ένα άτομο μπορεί να ενεργεί ανόητα, αλλά αυτό δεν έχει καμία επίδραση στο ευρύτερο σύνολο. Ωστόσο, όταν ένα σύνολο ανθρώπων, μια ομάδα, ενεργεί ανόητα, αυτό επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό το άτομο, επιτείνοντας το όλο αποτέλεσμα. Από πολλές απόψεις, κάτι που αρχικώς είχε θετικές προεκτάσεις, καταλήγει να αποτελεί ζημία για την ανθρωπότητα…
«Στα άτομα, η παράνοια είναι σπάνια- αλλά σε ομάδες, κόμματα, έθνη και εποχές, είναι ο κανόνας», Φρίντριχ Νίτσε.
Η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει στο πέρασμα των χρόνων. Οι εσωτερικές λειτουργίες των μεμονωμένων ανθρώπων είναι οι ίδιες με εκείνες των μακρινών προγόνων τους που ζούσαν πριν από 50 χιλιάδες χρόνια. Ορισμένες από αυτές τις εσωτερικές διεργασίες εκτείνονται ακόμη πιο πίσω, εκατομμύρια χρόνια πριν, όταν οι πρωτόγονοι εγκέφαλοι άρχισαν να αναπτύσσονται. Πολυάριθμες ευρετικές λειτουργίες
εξελίχθηκαν προκειμένου να βοηθήσουν τα άτομα να πορευθούν στον κόσμο. Μεταξύ αυτών, το να ακολουθείς το κοπάδι είναι αναμφισβήτητα το πιο σημαντικό. Είναι λογικό! Όταν οι πληροφορίες είναι λιγοστές, το να κάνεις αυτό που κάνουν οι άλλοι είναι πιθανώς η καλύτερη πορεία δράσης. Δυστυχώς, όμως, αυτό δεν λειτουργεί πάντα! Σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί να επιφέρει άσχημα αποτελέσματα, λόγω γνωστικών προκαταλήψεων.
«Η εμπιστοσύνη που έχουν οι άνθρωποι στις πεποιθήσεις τους δεν είναι ένα μέτρο της ποιότητας των αποδεικτικών στοιχείων, αλλά της συνοχής της ιστορίας που έχει καταφέρει να κατασκευάσει το μυαλό τους», Daniel Kahneman.
Η συμπεριφορά της αγέλης είναι από τις κατεξοχήν αιτίες της βλακείας. Πολυάριθμες επιστημονικές μελέτες έχουν δείξει πώς οι μεμονωμένοι άνθρωποι μπορούν να επηρεαστούν από το πλήθος και να υιοθετήσουν θέσεις που αντιβαίνουν σε κάθε λογική.
Σε μια κλασική εξέταση της ανθρώπινης ανοησίας, ο ψυχολόγος Solomon Asch ερεύνησε τον τρόπο με τον οποίο οι μεμονωμένοι άνθρωποι ανταποκρίνονται στην ομάδα της πλειοψηφίας γύρω τους.
Συμμορφώνονται με την άποψη της ομάδας; Ή ακολουθούν τη δική τους διαφορετική (αλλά τελικά σωστή) πορεία;
Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά, απίστευτα αποκαλυπτικά για να δείξουν πώς προκύπτει η βλακεία… Κατά τη διάρκεια των 12 πειραμάτων για «συμμόρφωση», περίπου το 75% των συμμετεχόντων συμμορφώθηκε με την άποψη της πλειοψηφίας τουλάχιστον μία φορά. Αυτό σημαίνει ότι τα 3/4 των ατόμων που συμμετείχαν στη μελέτη ωθήθηκαν να πουν μια απάντηση, που ήταν σαφώς λανθασμένη, μόνο και μόνο από την πίεση της ομάδας γύρω τους. Αυτού του είδους η διαδικασία βρίσκεται στον πυρήνα του πώς η βλακεία επιτρέπει στο κακό να ανυψώνεται.
«Η δύναμη του ενός χρειάζεται τη βλακεία του άλλου. Η διαδικασία που λειτουργεί εδώ δεν είναι ότι συγκεκριμένες ανθρώπινες ικανότητες, για παράδειγμα η διάνοια, ατροφούν ή αποτυγχάνουν ξαφνικά. Αντίθετα, φαίνεται ότι κάτω από τη συντριπτική επίδραση της αυξανόμενης δύναμης (της «κυρίαρχης γνώμης» της ομάδας), οι άνθρωποι στερούνται την εσωτερική τους ανεξαρτησία και, περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, παραιτούνται από τη διαμόρφωση μιας αυτόνομης θέσης απέναντι στις αναδυόμενες/διαμορφούμενες καταστάσεις. Το γεγονός ότι ο ανόητος άνθρωπος είναι συχνά ξεροκέφαλος δεν πρέπει να μας τυφλώνει, καθώς, δεν είναι ανεξάρτητος…», Ντίτριχ Μπονχόφερ.
Όπως, χαριτολογώντας, επισήμανε ο Μπονχόφερ, «η δύναμη του ενός χρειάζεται τη βλακεία του άλλου»! Κάθε είδους λαϊκιστές, ‘πολιτικοί επιχειρηματίες’ και, γενικά, ‘μπουρδολόγοι’, ανέκαθεν, εκμεταλλεύονται αυτή τη νοητική κατάσταση των μαζών. «Οι μπούρδες είναι μεγαλύτερος εχθρός της αλήθειας απ’ ότι το ψέμα», είχε γράψει και ο γνωστός, ομότιμος καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον, Harry G. Frankfurt.
Χωρίς την υποστήριξη από τις ευρύτερες συνιστώσες της κοινωνίας, κανένα από αυτά τα διψασμένα για εξουσία άτομα δεν θα ήταν σε θέση να αποκτήσει πρόσβαση στην εξουσία.
Οι άνθρωποι που κυριεύονται από «βλακεία» συμπεριφέρονται σαν να είναι δαιμονισμένοι. Το λογικό μέρος του εγκεφάλου τους είναι κλειστό. Ένα τέτοιο άτομο αρχίζει να συμπεριφέρεται ως ‘πολιτικό ζόμπι’, με το οποίο αποτυγχάνει κάθε είδους λογική ή συζήτηση γεγονότων. Αντ’ αυτού, λειτουργούν στο επίπεδο των συνθημάτων, των σλόγκαν και των χαμηλού επιπέδου κραυγών συλλαλητηρίων διαμαρτυρίας…
«Συζητώντας μαζί του, αισθάνεται κανείς ότι δεν έχει να κάνει καθόλου με ένα πρόσωπο, αλλά με συνθήματα, ατάκες και άλλα παρόμοια που τον έχουν καταλάβει. Βρίσκεται κάτω από ένα ξόρκι, τυφλωμένος, αλλοιωμένος και κακοποιημένος μέσα στην ίδια του την ύπαρξη. Έχοντας γίνει έτσι ένα άμυαλο εργαλείο, ο ανόητος άνθρωπος θα είναι επίσης ικανός για κάθε κακό και, ταυτόχρονα, ανίκανος να δει ότι είναι κακό…», Ντίτριχ Μπονχόφερ.
Η βλακεία διευκολύνει την διαδικασία κατάληψης της κοινωνίας από ασπόνδυλες, ‘κακές δυνάμεις’. Δημιουργείται μια αφήγηση που ενσωματώνει απλοϊκές εξηγήσεις για πολύπλοκα προβλήματα, προσφέροντας «λύσεις» και αποδιοπομπαίους τράγους. Όποιος δεν συμμορφώνεται με αυτή την τυποποιημένη ορθοδοξία γίνεται ο «άλλος», ένας εχθρός που πρέπει να καταστραφεί…
Φυσικά, αυτές οι ιστορίες δεν θα είχαν ποτέ καμία σημασία αν οι άνθρωποι δεν τις πίστευαν. Δυστυχώς, όμως, το κάνουν. Η βλακεία νικά τη λογική!
«Ενάντια στη βλακεία, ούτε οι θεοί δεν τα βγάζουν πέρα», Φρίντριχ Σίλλερ.
Το μεγάλο μυστικό του βλάκα
Σε ένα απόσπασμα από τις “Ιστορίες του κυρίου Κόινερ”, του Μπέρτολ Μπρεχτ αποκαλύπτεται το «μυστικό του βλάκα»…
– «Ποιο είναι το μεγάλο μυστικό του βλάκα; Αυτό που τον κάνει ακατανίκητο, ανυπέρβλητα κακό και πάντα νικητή;» ρώτησαν τον κ. Κόινερ.
– Το μεγάλο μυστικό του βλάκα, χμ, για να σκεφτώ λίγο…
Ε…, μάλλον ότι δεν του περνά καν από το μυαλό, δεν διανοείται ότι μπορεί για μια στιγμή να’ χει άδικο. Κι αν του περάσει μια στάλα υποψίας από το μυαλό, γρήγορα τη διώχνει.
Αυτός βλαξ; Ποτέ των ποτών. Οι άλλοι είναι πάντα. Έτσι γίνεται αδίσταχτα θρασύς, υπέροχα επικίνδυνος, ανυπέρβλητα αλαζονικός. Και πείθει. Γιατί, πάντα, υπάρχουν αρκετοί βλάκες για να σχηματίσουν μια πλειοψηφία.
Αυτό είναι το μυστικό όπλο του βλάκα. Μα γι’ αυτό ακριβώς πρέπει να εξολοθρεύουμε τη βλακεία, γιατί κάνει βλάκες αυτούς που τη συναντούν.
Ο Μπρεχτ, επίσης, ταυτίζει τον εθνικισμό με τη βλακεία, προκύπτει ότι βλακεία μπορούμε να ονομάσουμε οτιδήποτε θεωρούμε βλαπτικό για το άτομο και την κοινωνία…
Η βλακεία στην εποχή μας
Ο Μπονχόφερ παρατήρησε το πώς οι ιστορικές εξελίξεις και οι εξωτερικές συγκυρίες μπορούν να επιδεινώσουν το πρόβλημα της βλακείας.
«Πρόκειται για μια ιδιαίτερη μορφή επίδρασης των ιστορικών συγκυριών στα ανθρώπινα όντα, μια ψυχολογική παρενέργεια ορισμένων εξωτερικών παραγόντων. Με μια πιο προσεκτική παρατήρηση, γίνεται φανερό ότι κάθε ισχυρή εμφάνιση εξουσίας στη δημόσια σφαίρα, είτε αυτή είναι πολιτικής είτε θρησκευτικής φύσης, μολύνει ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας με βλακεία…», Ντίτριχ Μπονχόφερ
Οι προβληματισμοί του Γερμανού περιγράφουν τέλεια τις τρέχουσες καταστάσεις στον κόσμο. Ακόμα και μετά από 80 χρόνια, φωτίζουν τις δυνάμεις που ενεργούν. Οι πρόσφατες αναβιώσεις ακραίων δυνάμεων έχουν μολύνει ορισμένα τμήματα του πληθυσμού με μεγάλες ποσότητες βλακείας…
Η βλακεία είναι ένας πανταχού παρών κίνδυνος, που παραμονεύει σε κάθε γωνιά του πολιτικού ή/και θρησκευτικού φάσματος.
Ακόμη και να επιχειρηματολογήσεις με τους επιμέρους δρώντες χρησιμοποιώντας τη λογική και τα δεδομένα, δεν θα καταλήξεις πουθενά. Οι εγκέφαλοί τους είναι κλειδωμένοι, δέσμιοι προκατασκευασμένων αντιλήψεων και προκαταλήψεων. Όπως σημείωσε ο Μπονχόφερ, είναι σοφότερο να εγκαταλείψουμε κάθε προσπάθεια να πείσουμε τον ανόητο άνθρωπο. Δεν έχει κανένα νόημα.
«Πρέπει να εγκαταλείψουμε όλες τις προσπάθειες να πείσουμε τον ανόητο άνθρωπο», Ντίτριχ Μπονχόφερ.
Τα ίδια μοτίβα σκέψης, όπως σε πολλές σέκτες, επαναλαμβάνονται…
Όταν ο κοινωνικός ψυχολόγος Leon Festinger μελέτησε μια λατρεία UFO τη δεκαετία του 1950, ήρθε αντιμέτωπος με ένα παράξενο πράγμα. Η αρχηγός της αίρεσης, η Dorothy Martin, μια νοικοκυρά από το Σικάγο, είχε προβλέψει ότι ο κόσμος θα τελείωνε στις 21 Δεκεμβρίου 1954. Δεδομένου ότι είμαστε ακόμα εδώ, είναι προφανές ότι η προφητεία ήταν ‘μπούρδες’. Ωστόσο, πολλοί άνθρωποι την πίστεψαν και συγκεντρώθηκαν εκείνη τη μοιραία ημέρα σε ένα αλλόκοτο σπίτι. Κάθισαν εκεί, περιμένοντας την ημέρα της καταστροφής. Προς μεγάλη τους έκπληξη, αυτή δεν ήρθε ποτέ. Όταν έφτασε η ώρα για το τέλος του κόσμου, τίποτα δεν συνέβη. Αυτό που εξέπληξε τους ερευνητές που διείσδυσαν στην ομάδα ήταν οι αντιδράσεις πολλών από τα μέλη. Αντιμέτωποι με αυτή τη φαινομενική άρνηση των πεποιθήσεών τους, πολλοί από τους πιστούς δεν τις εγκατέλειψαν. Αντιθέτως, η πίστη τους στις μπούρδες της Dorothy Martin έγινε ακόμη πιο ισχυρή. Ο Festinger και οι συνάδελφοί του ερευνητές ονόμασαν αυτό το φαινόμενο “backfire effect”. Ο δημοσιογράφος David McRaney έχει έναν εξαιρετικό ορισμό γι’ αυτό: «Όταν οι βαθύτερες πεποιθήσεις σας αμφισβητούνται από αντιφατικά στοιχεία, οι πεποιθήσεις σας γίνονται ισχυρότερες».
Η βλακεία σε πλήρη θέα…! Ωστόσο, η περίπτωση της τρελής λατρείας των UFO δεν είναι κάτι το ασυνήθιστο. Αυτού του είδους οι επεξεργασίες συμβαίνουν καθημερινά με τους ανθρώπους. Πολλές φορές οι άνθρωποι έρχονται διαρκώς αντιμέτωποι με γεγονότα που αποδεικνύουν ότι οι αγαπημένες τους πεποιθήσεις δεν είναι αληθινές. Ωστόσο, πολλοί τα αγνοούν…
«Η πιο δύσκολη διανοητική διαδικασία από όλες είναι να εξετάσει κανείς αντικειμενικά οποιαδήποτε έννοια, η οποία, αν γίνει αποδεκτή ως γεγονός, θα πετάξει στα σκουπίδια την κατάρτιση και την εμπειρία μιας ολόκληρης ζωής…», Robert Monroe
Αυτό το φαινόμενο μεγεθύνεται πολλαπλά, στη σημερινή εποχή. Ο κόσμος είναι χαοτικός. Κυκλοφορούν πάρα πολλά σκουπίδια που μεταμφιέζονται σε ‘ενημέρωση’. Αυτό προκαλεί σύγχυση στους ανθρώπους. Ένας άλλος Γερμανός που έζησε και αυτός τους σκοτεινούς καιρούς του ναζισμού, ο ψυχολόγος Έριχ Φρομ, περιέγραψε πώς τα ‘σκουπίδια’ που μολύνουν τον αιθέρα μπορούν να διαταράξουν τον ψυχισμό ενός ατόμου.
«Το αποτέλεσμα αυτού του είδους επήρειας είναι διττό: το ένα είναι ένας σκεπτικισμός και κυνισμός απέναντι σε ό,τι λέγεται ή τυπώνεται, ενώ το άλλο είναι μια παιδαριώδης πίστη σε οτιδήποτε υποστηρίζεται από κάποιον με ‘κύρος’. Αυτός ο συνδυασμός κυνισμού και αφέλειας είναι πολύ χαρακτηριστικός για το σύγχρονο άτομο. Το βασικό του αποτέλεσμα είναι να τον αποθαρρύνει από το να σκέφτεται και να αποφασίζει μόνος του…», Erich Fromm
Εβραϊκής καταγωγής, ο Φρομ βίωσε την «βλακεία» των άλλων ανθρώπων στο πετσί του. Αναγκασμένος να εγκαταλείψει την πατρίδα του, ο ψυχολόγος κατέληξε να περάσει τη ζωή του μελετώντας τη συμπεριφορά των ανθρώπων σε χαοτικούς καιρούς. Θεωρούσε ότι η χρήση των ψυχικών μηχανισμών διαφυγής του ατόμου βρίσκεται στη ρίζα των ψυχολογικών συγκρούσεων. Προσπάθησε να κατανοήσει τους νόμους που διέπουν την κοινωνία. Υποστήριξε ότι η σύγχρονη κοινωνία έφερε μαζί της την ελευθερία, αλλά, αυτό ακριβώς ήταν και ο σπόρος της καταστροφής της. Τα άτομα έλαβαν μια νέα αίσθηση ανεξαρτησίας, αλλά αυτό τα γέμισε με άγχος και αμφιβολίες. Οι άνθρωποι καταλήγουν να αποξενώνονται και αναζητούν μια αίσθηση ασφάλειας με άλλους ομοϊδεάτες τους. Αυτό είναι που προωθεί την άνοδο του αυταρχισμού και άλλων αρρωστημένων ιδεολογιών. Κατά κάποιον τρόπο, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι αυτή η αίσθηση αποξένωσης οδηγεί σε αύξηση της βλακείας…
«Το άρρωστο άτομο αισθάνεται σαν στο σπίτι του μαζί με όλα τα άλλα παρομοίως νοσούντα άτομα. Όλη η κοινωνία είναι προσανατολισμένη σε αυτού του είδους την παθολογία. Το αποτέλεσμα είναι ότι το μέσο άτομο δεν βιώνει τη χωριστότητα και την απομόνωση που νιώθει το πλήρως σχιζοφρενικό άτομο. Αισθάνεται άνετα ανάμεσα σε εκείνους που πάσχουν από την ίδια παραμόρφωση- στην πραγματικότητα, είναι το πλήρως υγιές άτομο που αισθάνεται απομονωμένο στην κοινωνία των παραφρόνων…», Erich Fromm από το «Η ανατομία της ανθρώπινης καταστροφικότητας».
Ζούμε σε καιρούς «παραλογισμού». Για παράδειγμα, έχουμε ανθρώπους που πιστεύουν ότι ο Τραμπ κέρδισε την Προεδρία, παρά τα στοιχεία που αποδεικνύουν το αντίθετο. Άλλοι φτάνουν να πιστεύουν ότι το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής κοινότητας συνωμοτεί με πολιτικούς, φαρμακοβιομηχανίες και επιχειρηματίες και ψεύδεται για την πανδημία, για την χρησιμότητα των εμβολίων, κλπ, προκειμένου «κάποιες δυνάμεις» να κυριαρχήσουν πάνω μας…
Ως άτομο που προσπαθεί να χρησιμοποιήσει την κοινή λογική και τον ορθολογισμό, συχνά, καταλήγεις να αισθάνεσαι απομονωμένος μέσα σε όλη αυτή την παράνοια…
«Τον βλάκα μπορείς να τον καταλάβεις από δυο ενδείξεις: μιλάει για πράματα που είναι γι’ αυτόν άχρηστα και εκφράζει γνώμη για κάτι που κανένας δεν τον ρωτάει», Πλάτων
Η βλακεία βασιλεύει
Όπως έχει λεχθεί: «Ποτέ μην τα βάζεις με έναν βλάκα. Θα σε ρίξει στο επίπεδο του και μετά θα σε νικήσει λόγω εμπειρίας»…
Στο μυθιστόρημα του “Fall or, Dodge in Hell” (Harper Collins Publishers, 2020), ο συγγραφέας Neal Stephenson βάζει έναν από τους χαρακτήρες του να πει μια πολύ χαρακτηριστική φράση, η οποία αποτυπώνει απόλυτα γιατί η βλακεία βασιλεύει:
«Η μάζα των ανθρώπων είναι τόσο ανόητη, τόσο αφελής, επειδή θέλει να παραπλανηθεί. Δεν υπάρχει τρόπος να τους κάνεις να μην το θέλουν. Πρέπει να δουλέψεις με την ανθρώπινη φυλή όπως αυτή είναι, με όλα της τα ελαττώματα. Το να τους κάνεις να δουν τη λογική είναι ανόητο εγχείρημα»…
Υπάρχουν άνθρωποι που ενεργούν σαν να θέλουν εκούσια να παραπλανηθούν. Ενδίδουν σε ψέματα, απάτες και μισές αλήθειες. Οι ‘πολιτικοί επιχειρηματίες’, οι λαϊκιστές, μπορούν να εμφανίζονται και να τους κοροϊδεύουν κατά βούληση. Η δύναμη των μπουρδολόγων είναι άμεσο αποτέλεσμα της βλακείας των μαζών που φτάνουν να πιστεύουν στις ‘μπούρδες’ τους, στα ψέματά τους…
«Προτιμώ τους κακούς ανθρώπους από τους βλάκες. Οι κακοί ξεκουράζονται κάπου-κάπου…», Αλέξανδρος Δουμάς.
Φαίνεται ότι μια επιδημία βλακείας δέρνει τις πολιτικές ηγεσίες του πλανήτη αυτή την εποχή και είναι, ίσως, η κυριότερη αιτία για την κρίση αξιών, αλλά και για την πολιτική και οικονομική κρίση, την τρομοκρατία και άλλα δεινά…
Αξίζει να θυμηθούμε εδώ και το εμβληματικό κείμενο «Η Τεραστία Κοινωνική Σημασία των Βλακών εν τω Συγχρόνω Βίω» του “ευφυούς” Έλληνα διανοητή, κοινωνιολόγου, δημοσιογράφου, συγγραφέα και ποιητή, Ευάγγελου Λεμπέση, γραμμένο και αυτό μέσα στην Κατοχή (1941)…:
«Η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων απαρτίζεται από βλάκες, οι οποίοι όμως έχουν τον αναγκαίο νου για να αντιλαμβάνονται τη διανοητική τους ανεπάρκεια. Γι’ αυτό και συνασπίζονται βάσει της αρχής της ελάχιστης προσπάθειας δημιουργώντας κλίκες για την αντιμετώπιση ισχυρότερων δυνάμεων στο πρόσωπο των λίγων ή του ενός. Η αγελοποίησή τους προκύπτει από τον δικαιολογημένο πανικό από τον οποίο κατατρύχονται. Και το κακό είναι ότι η λεγεών των βλακών ωθείται ακατανικήτως προς την αγέλην και προς τας πάσης φύσεως οργανώσεις. Ούτω υφίσταται ακατανίκητον την έλξιν προς τας παντός είδους αγελέας αντιατομιστικάς και ομαδοποιητικάς θεωρίας, από τους πάσης φύσεως παρεμβατισμούς μέχρι του Σοσιαλισμού και του Κομμουνισμού.
… Ο βλαξ υπουργός, ο αγόμενος και φερόμενος από τους υπαλλήλους του και τα μέλη του εργατικού σωματείου, τα οποία εκμεταλλεύεται ο πονηρός εργατοκάπηλος, αποτελούν δύο αντίθετα παραδείγματα του γεγονότος ότι η βλακεία δεν έχει ταξική πατρίδα»…
«Κάθε λαός είναι άξιος των ανθρώπων που τον κυβερνούν. Κανείς δεν είναι πιο υποδουλωμένος από εκείνους που εσφαλμένα πιστεύουν πως είναι ελεύθεροι. Όσοι αδιαφορούν για τα κοινά είναι καταδικασμένοι να εξουσιάζονται πάντα από ανθρώπους κατώτερους τους…», Πλάτων
Να σημειώσουμε επίσης ότι την βλακεία των μαζών είχε αξιολογήσει ο καρδινάλιος Μαζαρίνος (πρωθυπουργός του Λουδοβίκου ΙΔ΄ της Γαλλίας), ο οποίος είχε διατυπώσει κανόνες επιτυχούς διοίκησης: «Δίνε δώρα, και μάλιστα δώρα που δεν στοιχίζουν τίποτα, π.χ. προνόμια και θέσεις, ή, αν δεν μπορείς αυτό, δίνε υποσχέσεις. Γιατί η υπόσχεση είναι ένας τρόπος να μη δίνεις τίποτα και να εξαγοράζεις τους ανθρώπους με ωραία λόγια. Αν θες την εύνοια του λαού, τάξε του υλικά οφέλη, γιατί αυτά τον συγκινούν περισσότερο. Όχι οι τιμές και οι δόξες. Να είσαι πάντα ο συνήγορος των αρετών του και να μην αντιστέκεσαι σε ό,τι του αρέσει».
Θα έλεγε κανείς ότι τις πολιτικές παρακαταθήκες του σατανικού Γάλλου καρδιναλίου έχουν μελετήσει και κάνει οδηγό πολιτικής συμπεριφοράς πολλοί πολιτικοί μας…
Συμπέρασμα
Έως εδώ, πραγματευτήκαμε την «Θεωρία της Βλακείας». Γενικές διαπιστώσεις:
Η βλακεία είναι μάστιγα και είναι μεταδοτική. Το πλήθος, δηλαδή, συμπεριφέρεται με περισσότερο βλακώδη τρόπο από τα μεμονωμένα άτομα που το συνθέτουν. Αυτό εξηγεί γιατί ολόκληροι λαοί (όπως, η ναζιστική Γερμανία και η ΕΣΣΔ) μπορούν εύκολα να χειραγωγηθούν, ώστε να επιδιώκουν τρελούς σκοπούς.
Αυτό το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα γνωστό στην ψυχολογία. Η συναισθηματική μετάδοση, που είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της ομάδας, μειώνει την κριτική ικανότητα. Παρατηρείται τότε η «πόλωση της λήψης αποφάσεων»: επιλέγεται η πιο απλή λύση, που συνήθως είναι και η λιγότερο έξυπνη…
Και τώρα τι…;
Οι άνθρωποι είναι περίπλοκοι. Είμαστε ευφυή είδη που κυριάρχησαν στον κόσμο με τις γνώσεις και την ευφυΐα μας. Χτίσαμε πυραμίδες και ουρανοξύστες, πήγαμε στο φεγγάρι, κλπ κλπ… Ωστόσο, σε όλη την ανθρώπινη ιστορία, η ανθρώπινη βλακεία έχει θριαμβεύσει ξανά και ξανά -είτε πρόκειται για τον κομμουνισμό και τον φασισμό που σκότωσαν εκατομμύρια ανθρώπους, είτε για τις επαναλαμβανόμενες φούσκες στις τιμές των περιουσιακών στοιχείων και την τελική τους έκρηξη, είτε για την απροσεξία που οδηγεί στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος, είτε αρνούμενοι την ίδια την υγεία μας πιστεύοντας ποικίλες θεωρίες συνομωσίας. Ποτέ δεν παύουμε να προκαλούμε περιττή ζημιά στον εαυτό μας ή στους άλλους.
Η βλακεία ισχύει και σε ατομικό επίπεδο. Έχουμε δεκάδες γνωστικές προκαταλήψεις, πιστεύουμε τα δικά μας ψέματα και νιώθουμε καλά γι’ αυτό…
Υπάρχει, όμως, κάτι πιο συστηματικό στην ανθρώπινη ανοησία;
Ο Ιταλός ιστορικός της οικονομίας Κάρλο Τσιπόλλα το πιστεύει. Στο «Δοκίμιο Περί Ανθρώπινης Βλακείας» αναγνωρίζει τέσσερα διαφορετικά είδη ανθρώπων – βλάκες, ανήμπορους, έξυπνους και ληστές.
Όπως αναφέρει, ως ομάδα, οι βλάκες είναι πολύ πιο ισχυροί από τη Μαφία και το Στρατιωτικό-Βιομηχανικό Σύμπλεγμα, επειδή, πραγματικά, καθοδηγούν και επηρεάζουν τα κοινωνικά αποτελέσματα.
Ο Τσιπόλλα διαπίστωσε ότι το ίδιο ποσοστό ανθρώπων σε οποιαδήποτε ομάδα έτεινε να είναι ανόητοι, ακόμη και μέσα στην ομάδα των νομπελιστών ή των καθηγητών ή ακόμη και των εργατών. Η πραγματικότητα είναι ότι έχουμε να αντιμετωπίσουμε το ίδιο ποσοστό ανοήτων, όπου κι αν πάμε ή ταξιδέψουμε.
Όλοι υποτιμούν τις επιπτώσεις των βλακών στη δράση, επειδή δεν είναι προφανές. Ως αποτέλεσμα, οι μη ανόητοι άνθρωποι υποτιμούν την επιζήμια δύναμη των ανοήτων. Οι έξυπνοι άνθρωποι ωφελούν τον εαυτό τους και την κοινωνία. Οι ληστές κλέβουν από τους άλλους για να ωφεληθούν οι ίδιοι. Οι ανήμποροι άνθρωποι γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης για την αφέλειά τους παρά τη θετική συμβολή τους στην κοινωνία. Ωστόσο, οι ανόητοι άνθρωποι είναι αντιπαραγωγικοί τόσο για τα ατομικά τους συμφέροντα όσο και για το συνολικό συμφέρον της κοινωνίας.
Ο Τσιπόλλα λέει ότι ένα ανόητο άτομο είναι πολύ πιο επικίνδυνο, ειδικά, αν το άτομο αυτό έχει γεννηθεί στην ελίτ τάξη. Η συνολική τους δυνατότητα παραγωγής ζημιών είναι άπειρη στο πλαίσιο της δυνητικής τους θέσης ως γραφειοκράτες, στρατηγοί, ακόμη και πολιτικοί. Δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την υποτιθέμενη καλή ανθρώπινη ηγεσία για να κάνουν το καλύτερο για την ανθρωπότητα. Μπορούμε μόνο να ελπίζουμε ότι αυτό συμβαίνει, αλλά οι ανόητοι θα μπορούσαν να κερδίσουν στο τέλος της ημέρας…
Καθώς, ο Μπονχόφερ καθόταν στο κελί του και έγραφε τις προσωπικές του σκέψεις, περιμένοντας την τελευταία του μέρα, ο κόσμος γύρω του ήταν κολλημένος στην παράνοια. Ενώ, τον κυρίευε η απελπισία, έβλεπε λάμψεις φωτός. Γι’ αυτόν, η πλειοψηφία των ανθρώπων δεν ήταν ανόητοι σε κάθε περίσταση. Αντίθετα, ήταν θέμα του τι περιμένουν οι έχοντες την εξουσία…
«Αλλά αυτές οι σκέψεις για τη βλακεία προσφέρουν επίσης παρηγοριά, καθώς μας απαγορεύουν κατηγορηματικά να θεωρούμε την πλειονότητα των ανθρώπων ανόητους σε κάθε περίσταση. Πραγματικά, θα εξαρτηθεί από το αν εκείνοι που βρίσκονται στην εξουσία προσδοκούν περισσότερα από τη βλακεία των ανθρώπων, παρά από την εσωτερική τους ανεξαρτησία και σοφία…», Ν. Μπονχόφερ
Για τον Μπονχόφερ, η βλακεία δεν ήταν πρόβλημα του ατόμου. Αντίθετα, ήταν θέμα ομάδων, ατόμων που ενώνονταν. Η τρέλα βρίσκει τη δύναμή της στα πλήθη…
Ας κρατήσουμε το επιστέγασμα της σκέψης του Μπονχόφερ που συνοψίζεται σε αυτούς τους τελευταίους του λόγους: «Η δράση πηγάζει όχι από την σκέψη αλλά από την ετοιμότητα για υπευθυνότητα. Η απόλυτη δοκιμασία μιας ηθικής κοινωνίας είναι το είδος του κόσμου που αφήνει στα παιδιά της»...
Ίσως, ως κοινωνία, να έχει έρθει η ώρα που θα πρέπει να βρούμε τρόπους να «διαιρούμε τα άτομα για να ενωθεί η Ανθρωπότητα»…
Αιχμή του δόρατος σε μια τέτοια προσπάθεια δεν μπορεί παρά να αποτελεί η εκπαίδευση, η καλλιέργεια. Σημαντικό-συμπληρωματικό μέρος της η «ενημέρωση», μια εποικοδομητική δημοσιογραφία ασκούμενη απ’ όλα τα ΜΜΕ…
Να σταματήσω, όμως, εδώ, κάνοντας χρήση του επιλόγου από το δοκίμιο «Περί βλακείας» του Αυστριακού συγγραφέα των αρχών του 20ου αιώνα Ρόμπερτ Μούζιλ: Με αυτές όμως τις νύξεις έχω φτάσει, εδώ και λίγη ώρα, στο τέλος των επιχειρημάτων μου, τα οποία, όπως σας προειδοποίησα, αποτελούν μόνο ένα προσχέδιο. Και δηλώνω, αγγίζοντας με το πόδι μου το όριο, πως δεν είμαι σε θέση να προχωρήσω άλλο, διότι ένα βήμα ακόμα πέρα από αυτό το σημείο και, από το χώρο τής βλακείας που έστω θεωρητικά έχει ποικιλία, θα φτάσουμε στο βασίλειο της σοφίας, μια έρημη περιοχή που όλοι γενικά την αποφεύγουν…
Βίντεο: «Η Θεωρία της Βλακείας» του Ν. Μπονχόφερ
