Δίχως τη σύγχρονη ιατρική και οργανισμούς όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, οι άνθρωποι στο παρελθόν ήταν πιο ευάλωτοι. Υπολογίζεται ότι η Ιουστινιανή πανώλη του 541 μ.Χ. σκότωσε 25 εκατομμύρια και η ισπανική γρίπη του 1918 περίπου 50 εκατομμύρια. Βεβαίως, μέχρι στιγμής, το μεγαλύτερο αριθμό θανάτων στην ιστορία έχει καταγράψει η πανώλη που με ποικίλες μεταλλάξεις εμφανιζόταν από το 1348 έως το 1350, σκοτώνοντας μεταξύ 75 και 200 εκατομμυρίων ανθρώπων, παγκοσμίως, και, πιθανότατα το ήμισυ του πληθυσμού της Αγγλίας. Οι οικονομικές συνέπειες που προκάλεσε ήταν επίσης βαθιές!
Ακόμα και πριν από τo ξέσπασμα του Μαύρου Θανάτου, τη γνωστή πανώλη, η Ευρώπη διένυε δύσκολες στιγμές: Ο 14ος αιώνας είχε ξεκινήσει με έναν μίνι παγετό και καταρρακτώδεις βροχές, καταστρέφοντας τις καλλιέργειες και σκορπώντας την πείνα σε εκατομμύρια δουλοπάροικων που καλλιεργούσαν τη γη των ευγενών- όπως προέβλεπε το παλιό φεουδαρχικό σύστημα που επέβλεπε ο Πάπας. Στη συνέχεια ήρθε η πανώλη, σκοτώνοντας τους μισούς κατοίκους της ηπείρου. Μέχρι τη στιγμή που η επιδημία υποχώρησε, κάπου προς τα τέλη του αιώνα, ο κόσμος είχε αλλάξει εντελώς: Οι μισθοί των απλών αγροτών και των τεχνιτών είχαν διπλασιαστεί και τριπλασιαστεί, και οι ευγενείς είχαν πέσει ένα σκαλί στην κοινωνική κλίμακα. Η επιρροή της εκκλησίας στην κοινωνία είχε πληγεί και το φεουδαρχικό σύστημα της Δυτικής Ευρώπης έφτανε προς το τέλος του – ένα σημείο καμπής που άνοιξε το δρόμο στη Μεταρρύθμιση και στα ακόμα μεγαλύτερα εργασιακά οφέλη της Βιομηχανικής Επανάστασης και πέραν αυτής.
Μπορεί να ακούγεται κάπως περίεργο -και αυτό σε καμία περίπτωση δεν μειώνει την ψυχολογική και συναισθηματική αναταραχή που προκάλεσε ο Μαύρος Θάνατος- αλλά η πλειονότητα αυτών που επιβίωσαν της επιδημίας συνέχισαν τη ζωή τους βελτιώνοντας σημαντικά το βιοτικό τους επίπεδο. Πριν από τον πανώλη, η Αγγλία αντιμετώπιζε σοβαρά θέματα λόγω του υπερπληθυσμού. Μετά, η έλλειψη εργατικού δυναμικού οδήγησε στην αύξηση των ημερομισθίων, αφού οι λίγοι εναπομείναντες εργάτες είχαν πλέον τη δυνατότητα να επιλέξουν τους εργοδότες που προσέφεραν την υψηλότερη αμοιβή. Βελτιώθηκε και η διατροφή της εργατικής τάξης που τώρα περιελάμβανε περισσότερο κρέας, φρέσκο ψάρι, λευκό ψωμί και μπύρα. Παρόλο που οι γαιοκτήμονες πάσχισαν να βρουν ενοικιαστές για τη γη τους, οι αλλαγές στις μορφές ιδιοκτησίας αύξησαν τα εισοδήματα κτημάτων και μείωσαν τις απαιτήσεις τους.
Αλλά η περίοδος μετά την πανώλη ήταν, σύμφωνα με τον Christopher Dyer οικονομικό ιστορικό, μια εποχή «διέγερσης, ενθουσιασμού, θυμού, ανταγωνισμού και δημιουργικότητας»…
Ο περιορισμός της ελεύθερης κυκλοφορίας μπορεί να προκαλέσει βίαια ξεσπάσματα. Για πόσο θα συναινεί η σύγχρονη, αεικίνητη κοινωνία μας στην καραντίνα, ακόμη και όταν αντιλαμβάνεται ότι αυτή είναι για το κοινό καλό;
Δεν πρέπει να υποτιμούμε και την επίπτωση στην ψυχολογία. Ο Μαύρος Θάνατος προκάλεσε σημαντική αύξηση των ξενοφοβικών και αντισημιτικών επιθέσεων. Ο φόβος και η καχυποψία έναντι των μη-γηγενών άλλαξαν τα πρότυπα των εμπορικών συναλλαγών…
Από τότε που ξέσπασε ο COVID-19 πριν από τρεις μήνες, ειδήμονες και πολιτικοί ισχυρίζονται ότι είναι άνευ προηγουμένου ή, όταν πιέζονται, τον συγκρίνουν με τον SARS και τον MERS, τις πιο πρόσφατες πανδημίες κορονοϊού. Πολλοί αναφέρονται και στα μαθήματα της Ισπανικής Γρίπης, της γρίπης του 1918 που σκότωσε, όπως ήδη αναφέραμε, περίπου 50 εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, περίπου το 2% του πληθυσμού. Αλλά η πανώλη ήταν με διαφορά η πιο θανατηφόρα πανδημία των τελευταίων χιλιάδων ετών, σκορπίζοντας το θάνατο σε πολύ υψηλότερο ποσοστό του πληθυσμού και με σαφώς μεγαλύτερο ποσοστό θνησιμότητας από οποιαδήποτε άλλη πανδημία. Και ενώ ήταν κατηγορηματικά σκοτεινή, υπήρξε επίσης ο καταλύτης για τη φωτεινότερη, ιστορία που ακολούθησε, μέχρι και σήμερα.
Μια βασική ανησυχία σχετικά με τον κορωνοϊό είναι αν θα έχει αφήσει μόνιμα σημάδια, όταν, τελικά, ηττηθεί, και αν ναι, τι είδους.
Πρόκειται ο ιός να αλλάξει δραματικά τη ζωή, τη δουλειά και την κοινωνικότητά μας όπως έγινε με τις πανδημίες του παρελθόντος;
Είναι πολύ νωρίς για να πούμε το οτιδήποτε με βεβαιότητα, αλλά υπάρχουν ενδείξεις μιας αλλαγής στην έως τώρα πραγματικότητα διεθνώς, τόσο στην κοινωνία όσο και στην οικονομία.
Πόλεμοι αλλά και …άνθηση
Την πανώλη, που χτύπησε το 1347, τη μετέφεραν οι ψύλλοι που είχαν εποικήσει τους μαύρους αρουραίους μιας γαλέρας από την Κριμαία στη Σικελία. Από εκεί, η ασθένεια ταξίδεψε με άλλα πλοία προς τη Βενετία και τη Μασσαλία. Έφτασε στην Αγγλία το 1348 και στη Σκωτία και τη Σκανδιναβία τον επόμενο χρόνο. Εκείνη την εποχή, η Ευρώπη ήταν ήδη σε άθλια κατάσταση. Όπως και στις μέρες μας έτσι και τότε συνέβαλλε σε αυτό η αλλαγή του κλίματος -τότε δεν ήταν η υπερθέρμανση αλλά η ψύξη, η Μικρή Εποχή των Παγετώνων, μια πτώση στις θερμοκρασίες που κράτησε αιώνες και επηρέασε ολόκληρο τον πλανήτη καταστρέφοντας τις καλλιέργειες σιτηρών, αφήνοντας εκατομμύρια χωρίς τροφή, και προκαλώντας ξεσηκωμούς μέχρι και δολοφονίες ευγενών. Επιπλέον, ο εκατονταετής πόλεμος μεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας είχε προκαλέσει μια γενική αναταραχή. Όταν έφτασε η πανώλη, η ευρωπαϊκή κοινωνία, ήδη, γονατισμένη, σχεδόν διαλύθηκε.
Το 1352, ο Μαύρος Θάνατος εξαφανίστηκε, έχοντας σκοτώσει το ένα τρίτο της Ευρώπης. Αλλά ο λοιμός δεν τελείωσε. Επέστρεψε πέντε ακόμα φορές πριν το τέλος του αιώνα, σκοτώνοντας τελικά πάνω από το ήμισυ του πληθυσμού της ηπείρου που τότε αριθμούσε 80 εκατομμύρια ανθρώπους -υπήρχαν μέρη όπου σχεδόν όλοι πέθαναν… Τα κύματα ήταν το πιο ύπουλο πράγμα. Εκεί που όλοι πίστευαν ότι το χειρότερο είχε περάσει, το κακό επέστρεφε. Ας πάρουμε για παράδειγμα την πόλη Πιστόια της Τοσκάνης, που καταστράφηκε από λοιμούς το 1339, 1347, 1348, 1357, 1389, 1393 και 1399. Μέχρι τότε, ο πληθυσμός είχε μειωθεί από 40.000 σε 14.000, συνολικά, δηλαδή, κατά 65%, (όπως αναφέρει ο David Hackett Fischer στο The Great Wave). Και, κατόπιν, η ασθένεια έπληξε ξανά το 1410, το 1418, το 1423, το 1436 και το 1457. Οι εκρήξεις της νόσου συνεχίστηκαν σε όλη την Ευρώπη, αν και λιγότερο συχνές, όλον τον 17ο αιώνα και μέχρι το 1850 στη Μέση Ανατολή.
Μια συνέπεια της πανδημίας ήταν η εγκατάλειψη της υπαίθρου. Οι επιζώντες εγκατέλειψαν μειονεκτικά, απομακρυσμένα, εδάφη και μετακόμισαν στην πόλη, προσελκυσμένοι από τις σταθερές υποδομές κοντά στα ποτάμια και στις ακτές και από τα πρόσφατα άδεια σπίτια των νεκρών πια εύπορων οικογενειών, στα οποία τώρα μετακόμιζαν οι χωρικοί. Ξαφνικά, δειπνούσαν με ασημένια σκεύη και οικειοποιούνταν τα ζώα, τα εργαλεία και μερικές φορές και τα μηχανήματα των αποθανόντων οικογενειών (όπως εξιστορεί η Barbara Tuchman στο A Distant Mirror: The Calamitous 14th Century).
Αυτοί οι χωρικοί, βρέθηκαν από τη μια στιγμή στην άλλη με ένα νέο βιοτικό επίπεδο και σε μια ανέλπιστη κοινωνική θέση. Σε μια μελέτη του (το 2007), ο Sevket Pamuk, οικονομικός ιστορικός στο London School of Economics, έγραψε ότι η πανώλη έδωσε ώθηση σε ολόκληρη τη μισθολογική δομή και έβαλε τα θεμέλια για την ταραχώδη Βιομηχανική Επανάσταση.
Στην Αγγλία και τη Γαλλία, οι εργάτες και οι τεχνίτες της κλωστοϋφαντουργίας κατέκτησαν τη μείωση του ωραρίου εργασίας και διπλασίασαν έως και τριπλασίασαν την αμοιβή τους. Η άρχουσα τάξη και στις δύο χώρες προχώρησε στην ψήφιση νόμων για να κρατήσουν τους αγρότες στη θέση τους, αλλά μπροστά στη νέα οικονομική πραγματικότητα, οι έως τότε σταθερές αγνοήθηκαν. «Σε μια εποχή που οι κοινωνικές συνθήκες θεωρούνταν σταθερές, μια τέτοια δράση ήταν επαναστατική», έγραψε η Tuchman.
Άλλαξε επίσης και οι στάση απέναντι στην Εκκλησία. Οι αδυσώπητες βροχές και ο λιμός στις αρχές του αιώνα είχαν ήδη κλονίσει την πίστη των ανθρώπων στον Πάπα. Αυτό ήταν «το τέλος μιας εποχής της υποταγής», επισημαίνει η Tuchman. «Σε αυτό το βαθμό, ο Μαύρος Θάνατος μπορεί να ήταν η ανεπίσημη αρχή του σύγχρονου ανθρώπου»…
Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, ο κόσμος είχε αποβεί τόσο διασυνδεδεμένος όσο ποτέ στο παρελθόν. Ποτέ πριν, οι εμπορικές σχέσεις μεταξύ κρατών δεν είχαν αυτόν τον όγκο και αυτή την κλίμακα. Αυτή η εποχή έκλεισε με δύο παγκόσμιους πολέμους, αλλά γνώρισε και νέα τρελή και ασυγκράτητη άνθιση τις τελευταίες τρεις δεκαετίες -μια περίοδο μαζικής παγκοσμιοποίησης κατά την οποία διάφορα μέρη κατασκευάζονται οπουδήποτε και φαίνεται να συναρμολογούνται οπουδήποτε.
Επιτάχυνση των διαδικασιών
Η ανησυχίες για την εξάπλωση του νέου κορωνοϊού μεταφράζονται πια σε οικονομική επιβράδυνση. Τα χρηματιστήρια και οι αγορές έχουν δεχτεί σημαντικά πλήγματα. Ο κόσμος του COVID-19, ακόμα πιο ύποπτος για την εξάρτηση από τις αλυσίδες εφοδιασμού, φαίνεται πιθανό να είναι ένα νέο σημείο καμπής, έναυσμα για μια μοιραία κοινωνική και οικονομική αλλαγή που μπορούμε μόνο να εικάσουμε. Ένα πράγμα είναι βέβαιο, ο ιός θα επιταχύνει διαδικασίες που ήδη είχαν τεθεί σε κίνηση.
Ακόμα και πριν από το COVID-19, οι οικονομίες των ΗΠΑ και της Κίνας είχαν αποσυνδεθεί, λόγω του εμπορικού πολέμου που ξεκίνησε από τον Τραμπ. Υπήρχε όμως αντίσταση… Μέλη της διανόησης και της επιχειρηματικής τάξης ισχυρίστηκαν ότι, ενώ η παγκοσμιοποίηση είχε εξαλείψει πλήθος θέσεων εργασίας στις ΗΠΑ, ωστόσο, είχε βοηθήσει εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπων σε όλο τον κόσμο να ξεφύγουν από τη φτώχεια και δημιούργησε τεράστιο πλούτο. Φαινόταν ανόητο και ανήθικο να πετάξουμε ολόκληρο το σύστημα όταν ένα μικρό ‘μερεμέτι’ θα μπορούσε να ανακουφίσει τις ακούσιες ανισότητες. Αλλά, οι μετά-COVID Ηνωμένες Πολιτείες μοιάζει ότι θα αλλάξουν ρότα και θα ρίξουν μεγαλύτερη βαρύτητα στην αυτάρκεια και στην εύκολα προσβάσιμη τοπική παραγωγή.
Αυτό δεν σημαίνει ότι το αποτύπωμα της Κίνας θα συρρικνωθεί. Αντίθετα, στον μετά κορωνοϊό κόσμο, είναι αρκετά πιθανό η Κίνα να αυξήσει το ανάστημά της, πεπεισμένη για την ανθεκτικότητά της. Πίσω της, μάλλον, θα είναι η Ευρώπη, απογοητευμένη και αγανακτισμένη με την εγωιστική στάση των ΗΠΑ που, σε αντίθεση με τις προηγούμενες παγκόσμιες κρίσεις, αποτραβήχτηκε και δεν πρωτοστάτησε των διεθνών αντιδράσεων. Ανεξάρτητα από το ποιος θα ακολουθήσει τον Τραμπ στην εξουσία, οι Ευρωπαίοι δεν θα θελήσουν να αισθανθούν ξανά τόσο γεωπολιτικά ευάλωτοι. Ήδη -λέει ο Ian Bremmer, πρόεδρος του Eurasia Group– ο ιός έχει μετατρέψει την Κίνα σε μια «υπερδύναμη της ‘soft power’ (της πολίτικής της προσέγγισης και σύναψης συνεργασιών σε αντίθεση με την πολιτική της επιβολής)». Επίσης, ο Samuel Brannen, διευθυντής του τμήματος κινδύνων και προβλέψεων στο Κέντρο Στρατηγικών και Διεθνών Σπουδών, προσθέτει: «Αυτό θα μπορούσε πραγματικά να είναι η στιγμή παρακμής της Δύσης»…
Αλλαγή της ζωής στις πόλεις
Κοιτάζοντας την ευρύτερη κοινωνική εικόνα, οι τελευταίοι δύο αιώνες αφορούσαν μια δραματική οικονομική αλλαγή στην οποία οι άνθρωποι σταμάτησαν σε μεγάλο βαθμό να κατασκευάζουν και να καλλιεργούν αγαθά στο σπίτι και εργάζονταν πλέον μαζικά σε εργοστάσια και γραφεία. Στη δεκαετία του 1810, όταν η αυτοματοποίηση κατάστησε περιττούς τους εργάτες της κλωστοϋφαντουργίας, αυτοί ξεσηκώθηκαν (έμεινε γνωστό ως η εξέγερση των Λουδιτών, που τελικά η Βρετανία κατέπνιξε στέλνοντας κάποια από τα στελέχη του κινήματος στην αγχόνη και άλλα στην Αυστραλία)…
Ο κορωνοϊός επιταχύνει, σε μεγάλο βαθμό, το τελευταίο κύμα αυτοματισμού. Η ρομποτικοποίηση προχωρά γρηγορότερα σε εστιατόρια, εργοστάσια, αποθήκες και άλλες επιχειρήσεις, όλα μέσα στην τρελή προσπάθεια να μειώσουμε τους κινδύνους και το εργατικό κόστος, ανέφερε το Brookings Institution σε έκθεση του την περασμένη εβδομάδα. Όλα αυτά είναι μεταβιομηχανικά. Αλλά βιώνουμε επίσης και μια στροφή στην προ-βιομηχανική εποχή, με μεγάλα τμήματα της οικονομίας να βασίζονται στην οικιακή εργασία και στα οχήματα. Τόσο οι εργαζόμενοι όσο και οι εργοδότες τους εξοικειώνονται με το κίνημα εργασίας από το σπίτι και έχουν, ήδη, ειπωθεί πολλά για το πώς αυτό το άλμα μοιάζει να γίνεται κάτι πιο μόνιμο.
Εκείνο που δεν έχει συζητηθεί, εξίσου εκτενώς, είναι η επερχόμενη επίδραση που θα έχει αυτό στις πόλεις, οι οποίες εδώ και αιώνες έχουν μετατραπεί σε μητροπόλεις γιγάντιων κτιρίων-γραφείων και κατοικιών, των οποίων οι αξίες, πιθανόν, να αλλάξουν δραματικά. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς μια επανάληψη της εποχής της πανώλης, όταν η απάντηση ήταν να έρθουν οι φτωχοί από την ύπαιθρο. Αλλά μπορεί να προκύψουν νέες χρήσεις για τους λιγότερο κατοικημένους, αν όχι εγκαταλειμμένους χώρους γραφείων.
Με την επιστροφή στο σπίτι, μας ζητείται να αποδεχτούμε ένα διαφορετικό είδος εισβολής: λογισμικό που επιτρέπει στις εταιρείες να παρακολουθούν ποιος εργάζεται πραγματικά. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Ο κόσμος μετά τον ιό μπορεί να αποβεί και πιο Οργουελικός. Για πρώτη φορά στην ιστορία, οι κυβερνήσεις μπορούν να παρακολουθούν ενεργά, να αντιδρούν στον καθένα και να τιμωρούν όσους αψηφούν τις δημόσιες διατάξεις – όπως είναι οι εντολές υγείας. Ακριβώς, όπως οι άνθρωποι στις ΗΠΑ αποδέχτηκαν τις κάμερες που καταγράφουν την κάθε τους κίνηση μετά την 11η Σεπτεμβρίου, έτσι στην μετά-COVID εποχή μπορεί να μην βλέπουμε τίποτα το ασυνήθιστο σε πιο παρεμβατικά μέτρα, όπως η δημόσια παρακολούθηση της θερμοκρασίας και της αρτηριακής πίεσης.
Ο γνωστός διανοητής Yuval Noah Harari, σε άρθρο του στους Financial Times, αντιδρά σε αυτόν τον επερχόμενο κόσμο της αυξημένης παρακολούθησης. Θα μπορούσαμε να πετύχουμε τον έλεγχο των πανδημιών, υποστηρίζει, αλλά ταυτόχρονα εξουσιοδοτούμε τις κυβερνήσεις να γνωρίζουν πάρα πολλά. Σε μέρη όπως η Βόρεια Κορέα, για παράδειγμα, η αστυνομία παρακολουθεί τη στάση του κοινού σε μια ομιλία του ηγέτη Kim Jong Un. Αν κάποιος βράζει με οργή, γράφει, «είναι τελειωμένος». Τι θα αποτρέψει έναν μελλοντικό ηγέτη που ενδεχομένως έχει μια απολυταρχική προδιάθεση να κάνει κατάχρηση του συστήματος για να μετρήσει και να αντιδράσει στην δική του δημόσια απήχηση;
Άλλοι στοχαστές πάλι επισημαίνουν ότι η μετάβαση που ζούμε μπορεί να μοιάσει με άλλες στιγμές του παρελθόντος… Κατά τη διάρκεια της πανώλης, οι Εβραίοι της Ευρώπης σφαγιάστηκαν, κατηγορούμενοι ψευδώς ότι δηλητηρίαζαν πηγάδια… Όταν τον 4ο αιώνα π.Χ. στην Αθήνα ξέσπασαν διάφορες ασθένειες, οι άνθρωποι «έγιναν περιφρονητικοί απέναντι στα πάντα, τόσο στα ιερά όσο και στα μιερά», έγραφε ο ιστορικός Θουκυδίδης… Ο Samuel Pepys, Βρετανός χρονικογράφος του 17ου αιώνα, έγραφε για μια επιδημία στο Λονδίνο του 1665: «Η πανούκλα μας κάνει σκληρούς, όπως οι σκύλοι τον έναν απέναντι στον άλλο»…
Σήμερα -λέει ο Noel Johnson, καθηγητής οικονομικών στο George Mason και συν-συγγραφέας μιας έρευνας για τον Μαύρο Θάνατο- η ίδια αυτή απεχθής συμπεριφορά ζει όταν μετατρέπεις ανθρώπους σε αποδιοπομπαίο τράγο και επιτίθεσαι, για παράδειγμα, στην ασιατική κοινότητα και στους μετανάστες. Όπως αναφέρει, τα πογκρόμ θα υπάρξουν τόσο στην εποχή του ιού όσο και στη μετά τον ιό, και θα περιλαμβάνουν «όλο το φάσμα από απελάσεις έως βία που έμμεσα ή άμεσα θα επιστρατεύεται από τις κυβερνήσεις. Θα περίμενα ότι τέτοιες διώξεις θα είναι πιο διαδεδομένες σε μέρη με ιστορικό αντισημιτισμού ή αντι-μεταναστευτικής συμπεριφοράς. Θα περίμενα, επίσης, να είναι χειρότερα σε μέρη όπου το κράτος παρουσιάζει ελλείψεις -αν και σίγουρα δεν θα εκπλαγώ να το δω να συμβαίνει σε μέρη όπως οι ΗΠΑ ή η Δυτική Ευρώπη»…
Και τώρα, λοιπόν, τι;
Πολλά, όμως μπορούν να συμβούν, και πρέπει, ειρηνικά…!
Στην οικονομία θα υπάρξουν νικητές και ηττημένοι όσο διαρκεί αυτή η κρίση στην δημόσια υγεία. Στο πλαίσιο του Μαύρου Θανάτου, οι ελίτ προσπάθησαν να εδραιώσουν την εξουσία τους, αλλά οι πληθυσμιακές διαφοροποιήσεις μακροπρόθεσμα είχαν σαν αποτέλεσμα να υπάρξει μια εξισορρόπηση προς όφελος των ασθενέστερων, τόσο προς τους μισθούς και την κινητικότητα όσο και προς το άνοιγμα της αγοράς γης (η κύρια πηγή πλούτου εκείνη την εποχή) σε νέους επενδυτές. Η μείωση του πληθυσμού ενθάρρυνε επίσης τη μετανάστευση, αν αυτό αφορούσε κυρίως σε θέσεις εργασίας με χαμηλή εξειδίκευση και χαμηλές απολαβές. Όλα είναι μαθήματα που ενισχύουν την ανάγκη για μετρημένες, προσεκτικά μελετημένες κινήσεις από τις παρούσες κυβερνήσεις.
Κατά τη διάρκεια της πανώλης, αυτό που πρώτα άλλαξε ήταν το φαινομενικά αμετάβλητο, ειδικά για ανθρώπους που ήταν μέχρι τότε σε μεγάλο βαθμό αόρατοι. Αυτό που μέχρι τότε έμοιαζε κατεστημένο, ξαφνικά δεν ήταν. Καθώς προσπαθούμε να διακρίνουμε το σχήμα που θα έχει το μέλλον μας, αυτή η φάση της ιστορίας μοιάζει όλο και περισσότερο με εκείνη.
Αν και η πανούκλα μπορεί να διαφέρει από τον κορωνοϊό που εξαπλώνεται παγκοσμίως σήμερα, υπάρχουν μερικά σημαντικά μαθήματα για το μέλλον της οικονομικής μας ανάπτυξης. Ξεκινώντας από το ότι οι κυβερνήσεις πρέπει να προσέχουν πολύ τον τρόπο που θα ακολουθήσουν για να διαχειριστούν τις οικονομικές επιπτώσεις…
