Ο Γαλλοαλγερινός συγγραφέας, τιμημένος το 1957 με το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας, Αλμπέρ Καμύ, είναι, αναμφισβήτητα, ένας από τους πιο διαβασμένους και προκλητικούς διανοούμενους του 20ού αιώνα. Αν και κέρδισε, κυρίως, την προσοχή μέσω της φιλοσοφικής του θεωρίας του παραλόγου, την οποία ενσωμάτωσε προσεκτικά και υποσυνείδητα στα μυθιστορήματά του, συνέβαλε, επίσης, αποφασιστικά με σημαντικές ιδέες και σκέψεις στην ανάπτυξη της Ελευθερίας κατά την περίοδο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ξεχωρίσαμε και σας παρουσιάζουμε παρακάτω τι μας δίδαξε ο Αλμπέρ Καμύ για την Ελευθερία…
– Αντιταχθείτε σε κάθε μορφή ολοκληρωτισμού…
Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο σοσιαλισμός εξαπλώθηκε στην Ανατολική Ευρώπη και ανακηρύχθηκε ως το εναλλακτικό σχέδιο στον καπιταλισμό, ο οποίος, τότε, θεωρήθηκε ένας από τους λόγους για την άνοδο του φασισμού στη Γερμανία. Από την άλλη πλευρά, ο σοσιαλισμός θεωρείτο ότι στο τέλος θα έφερνε την ελευθερία για όλους. Παρόλο που πολλοί διανοούμενοι στην αρχή προσελκύστηκαν από τη σοσιαλιστική ιδεολογία, ο Καμύ, πολύ γρήγορα, διέκρινε τους κινδύνους της κυριαρχούσας αφήγησής του: «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»… Δικαιολογημένα, θεώρησε τη βίαιη καταστολή των αντίθετων απόψεων, προκειμένου να επιτευχθεί η καθολική ελευθερία στο μέλλον, ως ένα πρώιμο σημάδι ολοκληρωτισμού.
Για να επιτύχει την αυτοπραγμάτωση, το άτομο χρειάζεται την προσωπική ελευθερία, η οποία είναι ένα από τα πρώτα θύματα του ολοκληρωτικού δεσποτισμού. Έτσι, ο Καμύ πάλεψε σθεναρά ενάντια στις δεξιές ή αριστερές αυταρχικές προτάσεις και υπέρ της ατομικής ελευθερίας, γεγονός που τον οδήγησε στο συμπέρασμά του: «Κανένα από τα κακά που ο ολοκληρωτισμός ισχυρίζεται ότι θεραπεύει δεν είναι χειρότερο από τον ίδιο τον ολοκληρωτισμό».
– Μια ποικιλόμορφη Ευρώπη…
Είναι πολύ γνωστή η αδιάλειπτη αγάπη του Καμύ για την Ευρώπη. Ωστόσο, η αντίληψή του για αυτήν δεν απεικονίζει την ήπειρο ως μια πιθανή πηγή συλλογικά ελεγχόμενης βιομηχανίας, στρατού ή σκέψης. Αντιθέτως, απεικονίζει την Ευρώπη ως ένα συναρπαστικό διανοητικό πεδίο αντιπαράθεσης ιδεών, στο οποίο επί 20 αιώνες οι άνθρωποι εξεγείρονταν «ενάντια στον κόσμο, ενάντια στους θεούς και ενάντια στον εαυτό τους». Έτσι, οι ευρωπαϊκοί λαοί είναι ενωμένοι μέσω κοινών ιδεών και αξιών παρά διαιρεμένοι βάσει συνόρων.
Γι’ αυτό και προβλέπει την ανάδυση μιας μη ιδεολογικής Ευρώπης που κατοικείται από ελεύθερους ανθρώπους και βασίζεται στην ενότητα και την ποικιλομορφία ήδη από το 1957.
Αν και αισθανόταν έντονη αγάπη για την πατρίδα του, τη Γαλλία, σημειώνει ότι μια επέκταση του χώρου που ορίζει ως «πατρίδα» δεν επηρεάζει απαραίτητα την αγάπη του με αρνητικό τρόπο. Αυτός είναι ο και λόγος για τον οποίο, αργότερα, τάχθηκε υπέρ των «Ηνωμένων Πολιτειών του κόσμου».
– Ο μηδενισμός δεν αποτελεί λύση…
Στο «Γράμμα σε έναν Γερμανό φίλο» ο Καμύ παρατηρεί ορισμένες ομοιότητες μεταξύ αυτού και των Ναζί, όσον αφορά τη φιλοσοφική τους αφετηρία. Και οι δύο απορρίπτουν κάθε εγγενές, προκαθορισμένο νόημα σε αυτόν τον κόσμο. Ωστόσο, οι Ναζί αντλούν από αυτή την αντίληψη μια αυθαιρεσία στον ορισμό ηθικών κατηγοριών, όπως το «καλό» και το «κακό», καθώς και μια υποταγή του ανθρώπου στα ζωώδη ένστικτά του. Έτσι, γίνεται αποδεκτή ακόμα και η δολοφονία για λογαριασμό μιας απάνθρωπης ιδεολογίας…
Αντίθετα, ο Καμύ επέμεινε ότι αυτός ο μηδενισμός οδηγεί στην αυτοεγκατάλειψη της ανθρωπότητας. Υποστηρίζει, έτσι, ότι πρέπει να καταπολεμήσουμε την αδικία του κόσμου δημιουργώντας το δικό μας νόημα ζωής για να επιτύχουμε την ευτυχία. Εάν δεν υφίσταται βαθύτερο νόημα στην ύπαρξή μας, ο κάθε άνθρωπος οφείλει να αναζητά την ευτυχία με τον δικό του τρόπο. Όταν αποδεχόμαστε το πεπρωμένο μας, ακόμη και αν είναι καταστροφικό με την πρώτη ματιά, όπως το περιγράφει ο ίδιος στο «Μύθο του Σίσυφου», μπορούμε να επιδιώξουμε τους δικούς μας στόχους και επομένως να εκπληρώσουμε το προσωπικό μας νόημα της ζωής.
«Πρέπει να επιλέξουμε να ζήσουμε σε αυτόν τον κόσμο και να προβάλλουμε το δικό μας νόημα και τη δική μας αξία σε αυτόν, προκειμένου να τον κατανοήσουμε. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι και επιβαρυμένοι με αυτό, αφού με την ελευθερία υπάρχει μια τρομερή, ακόμη και εξουθενωτική, ευθύνη να ζουν και να ενεργούν αυθεντικά.»
– Απόλυτη καλλιτεχνική ελευθερία…
Δεδομένου του καλλιτεχνικού του υπόβαθρου, η αντίληψη του Καμύ για την αξία της ελευθερίας είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Οι κλασικοί φιλελεύθεροι, όπως ο Locke και ο Mill, θεωρούν την ελευθερία ως την κατάσταση της φύσης: Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος, συνεπώς, η ελευθερία είναι η φυσική κατάσταση κάθε ανθρώπου. Κατά τον Καμύ, όμως, η ελευθερία είναι μια αναγκαία συνθήκη, προκειμένου να εκπληρωθεί κάθε προσωπική αντίληψη για το νόημα της ζωής. Γι’ αυτό τονίζει, ιδιαίτερα, την ανεκτίμητη αξία της ελευθερίας για την ανθρωπότητα: Όταν οι άνθρωποι δεν είναι ελεύθεροι, δεν μπορούν να επιδιώξουν το δικό τους νόημα της ζωής και, έτσι, να κατορθώσουν να επιτύχουν την ευτυχία σε έναν άδικο κόσμο…
Λόγω της τεράστιας αξίας που έχει η τέχνη, ειδικά για τον Καμύ, αποτελεί, σαφώς, μια σημαντική συνιστώσα της προσωπικής του εξίσωσης προς την ολοκλήρωση, από κοινού με άλλα ενδιαφέροντα, όπως ο αθλητισμός και ο έρωτας. Δεν είναι παράξενο, λοιπόν, που υπήρξε δια βίου υποστηρικτής της πλήρους καλλιτεχνικής ελευθερίας, η οποία δεν εμποδίζει κανέναν από το να αποκτήσει την ευτυχία μέσα από τις ατομικές αντιλήψεις για την τέχνη. Γι’ αυτό και καταλήγει στο περίφημο συμπέρασμα: «Χωρίς ελευθερία, δεν υπάρχει τέχνη. Η τέχνη ζει μόνο από τους περιορισμούς που επιβάλλει στον εαυτό της και πεθαίνει από όλους τους άλλους».
Στο ανατριχιαστικό δοκίμιο «Σκέψεις για τη γκιλοτίνα» ο Καμύ επιμένει στην κατάργηση της θανατικής ποινής. Εκτός από διάφορα επιστημονικά επιχειρήματα, όπως η χαμηλή αποτελεσματικότητα και το ανύπαρκτο αποτρεπτικό αποτέλεσμα, ο Καμύ επισημαίνει επίσης τη γενική ηθική ευθραυστότητα της θανατικής ποινής:
Ανησυχεί, βαθύτατα, για το προνόμιο του κράτους να αποφασίζει για τη ζωή και τον θάνατο. Αυτό το προνόμιο αξιοποιείται μέσω της θανατικής ποινής, η οποία αποτελεί αποκλειστικά και μόνο μια μορφή εκδίκησης. Και, το μόνο που κάνει είναι να πυροδοτεί ένα αδυσώπητο σπιράλ βίας αντί να το αποτρέπει. Εναλλακτικά, υποστηρίζει την επιβολή ισόβιας εργασίας ως μέγιστη τιμωρία…
Ο Αλμπέρ Καμύ δεν ήταν αναρχοκαπιταλιστής ούτε ελευθεριακός. Θεωρούσε, βέβαια, την ατομική ελευθερία ως βασικό στοιχείο της κοινωνίας και ερευνούσε την άρρηκτη σχέση μεταξύ ελευθερίας και τέχνης. Κάθε αληθινό έργο τέχνης αυξάνει την εσωτερική ελευθερία του θαυμαστή του και έτσι η ελεύθερη τέχνη δίνει δυνατότητες για ατομική ευτυχία. Το ένα δεν μπορεί ποτέ να υπηρετεί αποκλειστικά το άλλο – προϋποθέτει το ένα το άλλο.
Λόγω των καλλιτεχνικών και φιλοσοφικών του ριζών, ο Καμύ παρέχει ένα αξιοσημείωτο ηθικό επιχείρημα υπέρ της ατομικής ελευθερίας, το οποίο τον καθιστά άξιο προσοχής και μελέτης ειδικά στην εποχή μας…!
Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΔΕΝ ΑΠΟΤΕΛΕΙΤΑΙ ΠΡΩΤΙΣΤΩΣ ΑΠΟ ΠΡΟΝΟΜΙΑ ΑΛΛΑ ΑΠΟ ΕΥΘΥΝΕΣ (Αλμπέρ Καμύ, από τη συλλογή δοκιμίων με τίτλο: «Αντίσταση, εξέγερση και θάνατος».)
Σε μια επίσκεψη του στην Ελλάδα, το 1955, είχε δώσει μια διάλεξη στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Αθήνας. Εκεί, μια μαθήτρια του έθεσε την ερώτηση «πού είναι η ελευθερία την οποία διεκδικείτε;» Και εκείνος απάντησε:
«Η άνευ όρων ελευθερία είναι το αντίθετο της ελευθερίας. Την άνευ ορίων ελευθερία μόνον οι τύραννοι μπορούν να την ασκούν.
…Αλλά, αν θέλουμε να ασκήσουμε μια αληθινή ελευθερία, αυτή δεν μπορεί να ασκηθεί μόνο προς το συμφέρον τού ατόμου που την ασκεί. Η ελευθερία είχε πάντα ως όριο την ελευθερία των άλλων»!
