Prima facie η εξέλιξη του δυτικού κράτους δείχνει επαναστατική. Το «έθνος-κράτος» έχει μετατραπεί σε «πολυ-πολιτισμικό κράτος», ειδικά στις γεωγραφικές περιοχές της Βόρειας Αμερικής (ΗΠΑ Καναδάς) και Ευρώπης (ΕΕ). Οι ρίζες του δυτικού κράτους βρίσκονται στην Αρχαία Ελλάδα. Η Αρχαία Ελλάδα υπήρξε ο θεμελιωτής του ορθού λόγου ή ορθολογισμού, δηλαδή της έννοιας σύμφωνα με την οποία οι αποφάσεις μας και η λύση των προβλημάτων μας πρέπει να βασίζονται στη λογική σκέψη, στην ανάλυση των φαινόμενων με βάση τη σχέση «αίτιο και αποτέλεσμα». Έτσι, η ανθρώπινη δράση οφείλεται σε τρία αίτια:
α) Ατομική λογική [σκέφτομαι με το νου],
β) Πάθος [σκέφτομαι με την καρδιά],
γ) Συλλογική δράση [σκέφτομαι όπως άλλα μέλη μίας ομάδας ανθρώπων].
Το ιστορικό πλαίσιο σε Ευρώπη και Μέση Ανατολή
Ειδικότερα, στην αρχαία ελληνική σκέψη οι ανθρώπινες πράξεις είναι αποτέλεσμα των παραπάνω αιτίων, άρα ενώ υπάρχει η έννοια της τύχης (της μοίρας), αυτή υποχωρεί προς χάριν της λογικής. Σταδιακά αυτή η αλλαγή της ανάλυσης του ατομικού και συλλογικού γίγνεσθαι θα οδηγήσει σε αλλαγή του τρόπου διακυβέρνησης. Η Μοναρχία θα αντικατασταθεί από την Ολιγαρχία και έπειτα από τη Δημοκρατία, η οποία όμως κινδυνεύει πάντα να μετατραπεί σε Οχλοκρατία. Ουσιαστικά, αυτός ο τρόπος σκέψης θα δημιουργήσει τη Δύση. Αντίθετα η Ανατολή (Περσία, Αίγυπτος, Μεσοποταμία κλπ) θα παραμείνει θεοκρατική, έχοντας ως φιλοσοφική βάση την ιδέα της Μοίρας (αργότερα, στο Ισλάμ του κισμέτ), η οποία προ-καθορίζει την ανθρώπινη πράξη.
Οι κρατικές δομές στην Ανατολή θα παραμείνουν αυταρχικές (Απόλυτη Μοναρχία). Ενώ δε, η οικονομική δομή της αρχαίας Ελλάδας αναπτύσει το θαλάσσιο εμπόριο και την βιοτέχνια, στην Ανατολή η κυρίαρχη οικονομική δραστηριότητα ήταν η γεωργία.
Όταν οι Πέρσες (Ανατολή) εισβάλλουν στην Ελλάδα (Δύση) οι Περσικοί Πόλεμοι θα αναδείξουν νικητές τους Έλληνες και θα μετατρέψουν την Αθήνα στην κυρίαρχη πολιτική, ναυτική και οικονομική πνευματική δύναμη του Ελληνισμού.
Δυστυχώς, ο Πελοποννησιακός Πόλεμος και η ήττα της Αθήνας από τη Σπάρτη θα οδηγήσουν σε μία προσωρινή μετατόπιση (υπεροχή) της ανατολικής σκέψης επί της Δυτικής. Ο Μέγας Αλέξανδρος με την εκστρατεία του στην Περσία μπορεί σε στρατιωτικό επίπεδο να ελευθέρωσε την Ελλάδα από τον Περσικό κίνδυνο, αλλά σε πολιτιστικό επίπεδο, άλλαξε μία για πάντα τον Ελληνισμό. Στην πραγματικότητα, η Αυτοκρατορία του Αλεξάνδρου ενώνει την Ελλάδα με την Ανατολή και έτσι πολιτισμικά η Ελλάδα της Δύσης (Λογική, Ορθολογισμός, Δημοκρατία, Ατομική πρωτοβουλία, Θεσμοί, Εμπόριο, Βιοτεχνία, Ανάπτυξη Επιστημών) «εμβολιάζεται» από την Ανατολή (Πάθος, Ηδονή, Μοιρολατρία, Μοναρχία, Αγροτική οικονομία, Κράτος με ισχυρό παρεμβατισμό στην οικονομία, Θεοκρατικός δογματισμός αντίθετος στην Επιστήμη).
Στο σημείο αυτό και σε σχέση με τα παραπάνω, να αναφερθούμε στον Will Durant ο οποίος στο βιβλίο του The Story of Philosophy τονίζει χαρακτηριστικά:
«η ποσότητα της Ασίας αποδείχθηκε πολλή για την ποιότητα της Ελλάδας…ο Αλέξανδρος την ώρα του θριάμβου παντρεύτηκε την κόρη του Δαρείου και έφερε στην Ευρώπη την Ανατολίτικη Ιδέα των Θεών Βασιλέων…η είσοδος της ασιατικής ψυχής στο ελληνικό σώμα…επέβαλε τον ωκεανό της Ανατολής στο Ευρωπαϊκό μυαλό…το ανατολίτικο πνέυμα της απάθειας και της παραίτησης [από κάθε συνεχή προσπάθεια] βρήκε έδαφος στην Ελλάδα της παρακμής».
Ο Durant έχει δίκαιο εν μέρει. Το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, επί του οποίου εδράζεται αργότερα ο Διαφωτισμός, είναι το πνεύμα του ορθού λόγου και της ανάδειξης του ανθρώπου ως επίκεντρου του πολιτισμού. Ο άνθρωπος, αν και αρχικά ον παράδοξο, αφού εμπεριέχει αρετές και κακίες, μπορεί χάρη στη λογική και την ηθική να περιορίσει τις κακίες και να αναδείξει τις αρετές και την ανδρεία.
Η αλήθεια είναι ότι η Ελλάς βρισκόταν υπό ανατολική επιρροή πριν από τον Μέγα Αλέξανδρο. Οι ελληνικές αποικίες στη Μικρά Ασία και στον Εύξεινο Πόντο βρίσκονταν υπό την επιρροή των «βαρβάρων». Η ανατολική φιλοσοφία θεωρεί ότι ο ανθρωπος ζούσε σε ένα «χώρο-παράδεισο» και οδηγήθηκε στην πτώση και σε μία άθλια εποχή μέσα από 4 περιόδους. Για τους Πέρσες και την ανθρωπογονία τους η φθίνουσα πορεία ήταν χρυσό γένος, αργυρό γένος, χάλκινο, και σιδηρούν. Η ινδική μαχαβαράτα παρουσιάζει την πορεία σαν μετάβαση από την τελειότητα, την ημί-τελειότητα, τα πάθη, τον πόνο. Η λύση δίδεται από την έλευση του λυτρωτή που θα αποκαταστήσει την τάξη. Το πνεύμα, όμως, αυτό υπήρχε στην ομηρική Ελλάδα και στον Ησίοδο, ο οποίος και υιοθετεί την περσική αντίληψη, χωρίς βεβαίως την εσχατολογική διάσταση. Οι ανωτέρω αντιλήψεις δεν κυριαρχούσαν στην Ελλάδα, ήταν υπαρκτές, αλλά όχι κυρίαρχες. Αυτό γίνεται φανερό τόσο με τη θεμελίωση του ορθολογικού κράτους, όσο και με τη συνεχή σύγκρουση με την Περσία από την εποχή των Μηδικών Πολέμων (502-449 π.Χ.).
Εντούτοις αυτό, η σύζευξη Δύσης και Ανατολής που λαμβάνει χώρα με τον Αλέξανδρο και τα ελληνιστικά βασίλεια καθορίζει και τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (27 π.Χ – 476 μ.Χ.).
Ακολουθεί η Βυζαντινή Αυτοκρατορία (330-1453 μ.Χ.). Είναι χαρακτηριστικό ότι ο δικέφαλος Βυζαντινός Αετός κοιτάζει τη Δύση και την Ανατολή. Συνεπώς, η Ελλάδα παύει να είναι δυτικόστροφη και γίνεται μείγμα Ανατολής-Δύσης. Αυτό το πολιτισμικό χαρακτηριστικό συνεχίζεται και με την έλευση του Χριστιανισμού. Αλλά, η σύζευξη Δύσης και Ανατολής έχει ήδη δημιουργήσει την «πολυ-πολιτισμική κοινωνία».
Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία αν και κυριαρχείται από τον Ελληνισμό είναι πολυεθνική. Επί ένδεκα αιώνες συνυπάρχουν Έλληνες, Εβραίοι, Άραβες, Σλάβοι, Πέρσες, Λεβαντίνοι, Καυκάσιοι και άλλοι λαοί.
Στη Δυτική Ευρώπη η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους (800-924 μ.Χ. και 962-1800 μ.Χ.) ήταν επίσης πολυεθνική. Οι λαοί που σήμερα ορίζονται ως Γερμανοί, Αυστριακοί, Τσέχοι, Σλοβάκοι, Ουγγροι, Ιταλοί, Γάλλοι, Ελβετοί όλοι ζούσαν εντός της Αυτοκρατορίας. Όμως, δεν ήταν μόνο η εθνολογική διάκριση, αλλά και η θρησκευτική μεταξύ Καθολικών και Προτεσταντών. Η διάκριση αυτή πυροδότησε τον Τριακονταετή Πόλεμο (1618-1648) που κατέστρεψε τα γερμανικά εδάφη.
Ο Τριακονταετής Πόλεμος είναι, ίσως, το κυριότερο παράδειγμα που δείχνει ότι μία πολυεθνική ή πολυ-πολιτισμική χώρα μπορεί να διασπασθεί εκ των έσω από εθνικές ή θρησκευτικές διαμάχες. Ωστόσο, έως τον Τριακονταετή Πόλεμο οι διάφορες ομάδες πληθυσμών είχαν μία σχετικά ομαλή συνεργασία η οποία οδήγησε στο μετασχηματισμό της μεσαιωνικής φεουδαρχικής αγροτικής οικονομίας στον τραπεζικό εμπορευματικό καπιταλισμό.
Εμπόριο, χρήμα, κέρδος, επιχειρηματικότητα ήσαν πρωτόγνωρες έννοιες για την εποχή. Η ανάπτυξή τους έγινε πραγματικότητα με τις εμπορικές πόλεις.
Το 843 μ.Χ. οι τρείς εγγονοί του Καρλομάγνου υπέγραψαν τη Συνθήκη του Βερντέν η οποία διαιρούσε την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σε τρία τμήματα: O ένας αδελφός λάμβανε αυτό που σήμερα είναι η Γαλλία (τη δυτική πλευρά της Αυτοκρατορίας), ο δεύτερος αδελφός λάμβανε την σημερινή Γερμανία (ανατολική πλευρά), ενώ ο μεγαλύτερος αδελφός λάμβανε μία ενδιάμεση περιοχή από τις Κάτω Χώρες στην Ιταλία και, επειδή ονομαζόταν Λοθάριος, μέρος της περιοχής ονομάστηκε Λοθαριγγία, που αντικατόπτριζε μία οικονομική πραγματικότητα, αφού ένωνε τη Βόρεια Θάλασσα με τη Μεσόγειο και ένωνε, ακόμη, τους οικονομικούς-υδάτινους εμπορικούς διαύλους, του Ρήνου, των περασμάτων των Άλπεων και των ιταλικών πόλεων. Σε αυτή τη γεωγραφική γραμμή αναπτύσονται οι ιταλικές εμπορικές πόλεις της Φλωρεντίας, του Μιλάνου, της Βενετίας, στη μέση βρίσκεται η γερμανική πόλη του Άουκσμπουργκ και η γαλλική πόλη Λυών, ενώ σχεδόν στο άλλο άκρο αναπτύσονται οι βελγικές πόλεις της Αμβέρσας, η Μπρ(ο)ύζ, η ολλανδική πόλη του Άμστερνταμ και η γερμανική πόλη της Κολωνίας. Σε αυτή τη νοητή γραμμή εμπλέκονται οι πόλεις που βρίσκονται κοντά στις ακτές της Βόρειας Θάλασσας, οι γερμανικές πόλεις της Χανζεατικής Ένωσης Ρίγα, Ντάντσιχ, Λούμπεκ (Λυβίκη στα ελληνικά). Αυτό το πλέγμα πόλεων θα δώσει τεράστια ώθηση στο εμπόριο ενώνοντας τη Βόρεια Θάλασσα, τη Βαλτική και τις αγορές Σκανδιναβίας, Ρωσίας, Πολωνίας, Γερμανίας με αυτές της Μεσογείου (Ιταλία και Γαλλία).
Η σταδιακή μείωση της οικονομικής σημασίας των ιταλικών πόλεων (από το δέκατο έκτο αιώνα) δεν επηρρεάζει την οικονομική ανάπτυξη. Εκείνη την εποχή η οικονομική σημασία των ιταλικών πόλεων μειώνεται, καθώς η ανάπτυξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ο έλεγχος του μεγαλύτερου τμήματος της ανατολικής Μεσογείου από την Υψηλή Πύλη, οδηγεί σε μείωση του εμπορίου στη Μεσόγειο.
Παράλληλα, το εμπόριο των μπαχαρικών γινόταν όλο και περισσότερο μεταξύ του Νέου Κόσμου και των βόρειων λιμένων – αρχικά της Αμβέρσας, η οποία λόγω των θρησκευτικών πολέμων έχασε την αίγλη της και ήταν η σειρά του Άμστερνταμ, να αναλάβει τα σκήπτρα του εμπορίου. Οι Αγγλο-Ολλανδικοί πόλεμοι θα μεταφέρουν εκ νέου στο Λονδίνο το εμπορικό κέντρο των συναλλαγών αποικιών-Ευρώπης, ενώ οι γερμανικές πόλεις του Κιέλου, της Φρανγκφούρτης, της Κολωνίας θα αναλάβουν το ενδοευρωπαϊκό εμπόριο. Οι εμπορικές πόλεις αναπτύσουν την οικονομική ισχύ και οι βασιλικές δυναστείες το πόλεμο τον οποίο χρηματοδοτούν από την αναπτυγμένη οικονομία.
Η διάδοχος Αυστρο-Ουγγρική Αυτοκρατορία (1804-1918) ήταν, επίσης, πολυεθνική. Σε αυτήν ζούσαν Ορθόδοξοι, Καθολικοί και Προτεστάντες Χριστιανοί, Βόσνιοι-Μουσουλμάνοι, αγρότες στο νότο, σε αντίθεση με τα βιομηχανικά κέντρα της Αυστρίας και της Τσεχίας στο Βορρά. Όμως, τα βαλς του Strauss δεν μπορούσαν να κρατήσουν ενωμένη τη χώρα. Η δολοφονία του Αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου της Αυστρίας, το 1914, θα πυροδοτούσε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918).
Στον νότο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία (1299-1922) υπήρξε και εκείνη πολυεθνική. Αν και το κυρίαρχο στοιχείο ήταν οι Τούρκοι, εντός της Αυτοκρατορίας ζούσαν εκατομμύρια Έλληνες, Σλάβοι, Αρμένιοι, Εβραίοι, Άραβες, Τσιγγάνοι και άλλες εθνότητες. Αν και σε ορισμένες ιστορικές περιόδους οι εθνότητες ζουν αρμονικά οι Τούρκοι εφαρμόζουν πολιτικές καταπίεσης και εξόντωσης. Σύμφωνα με μία πηγή:
«Μεταξύ 1894 και 1924 οι Χριστιανικές κοινότητες της Τουρκίας …καταστράφηκαν …από διαδοχικές Οθωμανικές και Τουρκικές κυβερνήσεις…Στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, οι Χριστιανοί αποτελούσαν το 20% του πληθυσμού της Μικράς Ασίας. Το 1924 … μόλις το 2%».
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν, δυστυχώς, άλλο ένα αποτυχημένο ιστορικό παραδειγμα πολιτισμικής, εθνικής και θρησκευτικής «συνύπαρξης».
Η Τσαρική Ρωσία (1547-1917) και η ΕΣΣΔ (1917-1991) ήσαν και αυτές πολυεθνικές αυτοκρατορίες. Εντός των ορίων τους ζούσαν πολλές εθνικές, φυλετικές και θρησκευτικές ομάδες (Ρώσοι, Ουκρανοί, Λευκορώσοι, Λιθουανοί, Λεττονοί, Εσθονοί, Ουζμπέκοι, Κυργίζιοι, Τουρκμένοι, Τατζίκοι, Αζέροι, Αρμένιοι, Μολδαβοί, Έλληνες, κλπ). Ιδιαίτερα την περίοδο της ΕΣΣΔ όλοι αυτοί έπρεπε να συμβιώσουν υπό την ομπρέλλα της Μαρξιστικής-Κομμουνιστικής ιδεολογίας. Με το πέρας του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου (1941-1945) η ΕΣΣΔ βρισκόταν στο ζενίθ της ισχύος της. Είχε νικήσει τον μεγαλύτερο πόλεμο της ιστορίας, είχε υπό τον έλεγχό της την μισή ευρωπαϊκή ήπειρο και η πρώτη αποστολή ανθρώπου στο διάστημα (του Yuri Gagarin στις 12 Απριλίου 1961) της έδιδε ένα τεράστιο διεθνές κύρος.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, όλα έδειχναν ότι ο καπιταλισμός παρήκμαζε και ο κομμουνισμός ευημερούσε… Ο μεγάλος Βρετανός φιλόσοφος Bertrand Russell δήλωνε οπαδός των Σοβιέτ. Όμως, από το 1960 και μετά ο κεντρικός σχεδιασμός δείχνει τις αδυναμίες του. To 1990, μόνο το 8,5% των Ρώσων είχαν εισόδημα άνω των 300 ρουβλίων/μήνα, ενώ στην Ουκρανία το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 5,4%, στη Λευκορωσία 7,6%, στο Καζακστάν 5,1%, στη Μολδαβία 4,6%, στην Αρμενία 5,7% κλπ.
Η πτώση της ΕΣΣΔ αν και ειρηνική είναι άλλο ένα παράδειγμα αποτυχίας της πολυεθνικής, πολυ-πολιτισμικής, πολυ-θρησκευτικής και πολυ-φυλετικής κοινωνίας. Αυτή τη φορά, μάλιστα, όχι υπό καπιταλιστικό σύστημα, αλλά υπό σύστημα κεντρικού οικονομικού σχεδιασμού. Όλα αυτά τα παραδείγματα δείχνουν ότι το πολυεθνικό, πολυφυλετικό, πολυπολιτισμικό κράτος στην ηπειρωτική Ευρώπη διαχρονικά κατέρρεε!
Η περίπτωση του Αγγλοσαξονικού κόσμου
Σε αντίθεση με την ιστορική εμπειρία της ηπειρωτικής Ευρώπης ο Αγγλο-Σαξωνικός κόσμος δημιουργεί τα πλέον επιτυχή πολυπολιτισμικά κράτη στην ιστορία. Η Βρετανική Αυτοκρατορία (1588-1945) και οι ΗΠΑ (1776-2024) είναι τα πλέον επιτυχή παραδείγματα.
Τις παραμονές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου η μητροπολιτική Βρετανία διέθετε έναν πληθυσμό της τάξης των 46 εκ. κατοίκων και η έκταση της ήταν μόλις 120.979 τετραγωνικά μίλια. Οι αποικίες της όμως (στην Αφρική, Ασία, Αμερική, Ωκεανία και Ευρώπη), είχαν έκταση 10.500.000 τετραγωνικά μίλια και πληθυσμό 385 εκ. κατοίκους (ήλεγχε τότε το 24,9% της επιφάνειας της γης και το 24,55% του παγκόσμιου πληθυσμού). Αυτή η τεράστια έκταση διέθετε αρκετές πρώτες ύλες και άφθονο ανθρώπινο δυναμικό, τόσο για στρατιωτικούς όσο και για πολιτικούς σκοπούς. Ήταν η μεγαλύτερη ναυτική δύναμη της υφηλίου, έχοντας υπό τον έλεγχό της το 39,8% της παγκόσμιας ναυτιλίας. Διέθετε σημαντικά χρηματοοικονομικά κεφάλαια (περίπου £4 δις) και σημαντικό βιομηχανικό δυναμικό, το τρίτο ισχυρότερο του κόσμου (13,6% της παγκόσμιας παραγωγής το 1913). To 1913, παρήγαγε, 292 εκ. τόνους άνθρακα και 7,8 εκ. τόνους χάλυβα.
Εντός της Αυτοκρατορίας συνυπήρχαν πολλές εθνότητες, θρησκείες, φυλές, και πολιτισμοί. Υπάρχουν πολλές απόψεις για την Αυτοκρατορία. Σύμφωνα με μία πηγή:
«Η Βρετανική Αυτοκρατορία ήταν κυρίως οικονομικό φαινόμενο…Η ζήτηση για ζάχαρη οδήγησε τους εμπόρους στη Καραβαϊκή. Η ζήτηση για μπαχαρικά, τσάι και υφαντά τους οδήγησε στην Ασία…η Βρετανική αποικιοκρατία ήταν μία μεγάλη μετακίνηση πληθυσμών…Ορισμένοι εγκατέλειπαν τις Βρετανικές Νήσους για λόγους θρησκευτικής ελευθερίας άλλοι για λόγους πολιτικής ελευθερίας, άλλοι για ικανοποίηση του κέρδους…Οι Ευαγγελικές σέχτες (ομάδες) [βοήθησαν] στην αύξηση της Βρετανικής επιρροής…Η …Αυτοκρατορία ήταν το πλέον κοντινό σημείο στην παγκόσμια διακυβέρνηση…Για να κυβερνηθεί ένας πληθυσμός εκατοντάδων εκατομμυρίων η Indian Civil Service είχε ένα maximum δύναμης λίγο άνω των 1.000 [δημοσίων υπαλλήλων]…». (Βλέπε: Niall Ferguson: “Empire How Britain made the modern world”.)
Σύμφωνα με άλλη πηγή:
«Ο Αγγλο-Αμερικανικός κόσμος… είναι μία ανοιχτή κοινωνία …Το “σήμερα” του Αγγλο-Αμερικανικού κόσμου είναι συχνά το αύριο των γειτόνων του…» (Βλέπε: Walter Russell Mead: “God and Gold Britain America and the making of modern world”.)
Tο Αμερικανικό όνειρο (American Dream) στα τέλη του δέκατου ένατου και στις αρχές του εικοστού αιώνα οδήγησε 24 εκατομμύρια μετανάστες στις ΗΠΑ την περίοδο 1840-1914. Η προσπάθεια για αύξηση του προσωπικού εισοδήματος και πλούτου ήταν ο συνδετικός κρίκος για διαφορετικά έθνη και θρησκείες. Παράλληλα η δημοκρατία σε σχέση με τις απολυτες Μοναρχίες της Ευρώπης ήταν ένα καλύτερο σύστημα διακυβέρνησης. Φυσικά, και οι αποικοκρατικές αυτοκρατορίες των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων (Ισπανίας, Πορτογαλίας, Γαλλίας, Βελγίου, Γερμανίας) ήταν πολυφυλετικές, αλλά το σύστημα διακυβέρνησης ήταν συγκεντρωτικό σε αντίθεση με τον αγγλοσαξωνικό φιλελευθερισμό. Εξού και οι συγκεκριμένες οντότητες δεν θεωρούνται επιτυχείς.
_Το εξώφυλλο του περίφημου Codex Vaticanus Latinus 3868, με την εικόνα του Publius Terentius Afer.
Συμπέρασμα
Η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας από την δεκαετία του 1980 και εντεύθεν δεν είναι η κινητήρια δύναμη του πολυ-πολιτισμού.
Η Ελλάδα υπήρξε η πρώτη που οδήγησε στον πολυπολιτισμό, και μάλιστα σε σχέση με άλλους, με σχετική επιτυχία. Αντίθετα, οι πολυεθνικές, πολυφυλετικές, πολυθρησκευτικές και πολυ-πολιτισμικές αυτοκρατορίες της Ευρώπης, καθώς και η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν μπόρεσαν να ευδοκιμήσουν. Οι Αγγλοσάξονες, από την άλλη, δημιούργησαν πολύ πιο επιτυχημένες πολυπολιτισμικές δομές, σε σχέση με τις ευρωπαϊκές και τις δομές της Ανατολικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Φυσικά, ο «πολυ-πολιτισμός» ανθεί υπό συνθήκες οικονομικής ανάπτυξης και όχι υπό συνθήκες οικονομικής κρίσης…
Το μέλλον θα δείξει αν επιβραβευθεί ή όχι η ρήση του Τερέντιου: Homo sum: humani nihil a me alienum puto (Άνθρωπος είμαι, και τίποτα το ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο).
