Πριν λίγες ημέρες, στις 17 Φεβρουαρίου, απεβίωσε, σε ηλικία 93 ετών, ο γνωστός Νορβηγός κοινωνιολόγος Johan Galtung, ένας από τους κύριους θεμελιωτές των σπουδών Ειρήνης και Συγκρούσεων. Tα διεθνή ειδησεογραφικά μέσα τον ανέφεραν και ως τον άνθρωπο πίσω από τα κριτήρια (news values), με τα οποία οι δημοσιογράφοι σε όλο τον κόσμο, φιλτράρουν τον κόσμο για το κοινό. Και όμως, δεν ήθελε να είναι αυτή η κληρονομιά του… «Πρόκειται για πλήρη παρεξήγηση», εξηγούσε μόλις πριν λίγα χρόνια, το 2019, σε συνέντευξή που είχε δώσει στον ιδρυτή του Constructive Institute της Δανίας και στο 2ο Παγκόσμιο Συνέδριο Εποικοδομητικής Δημοσιογραφίας στη Γενεύη –ήταν προσκεκλημένος ως κύριος ομιλητής. Ποτέ δεν εννοούσε, όπως είπε, ότι έπρεπε τα ΜΜΕ να εκλάβουν τα κριτήρια αυτά ως μελλοντικές κατευθυντήριες γραμμές για καλή δημοσιογραφία. Αντίθετα, θα έπρεπε να εκλάβουν την έρευνά του ως μια υπενθύμιση σε όσα δίνουν υπερβολική έμφαση και υποστήριξε πόσο σημαντικό είναι για τη δημοσιογραφία και την κοινωνία που καλύπτει να φροντίζει να ισορροπεί την ενημέρωση όχι μόνο στα αρνητικά, αλλά και στα θετικά. Αυτό δηλαδή που σήμερα, το αποκαλούμε «Εποικοδομητική Δημοσιογραφία»…
Προειδοποίηση υπήρξε…
Για την ιστορία και την μνήμη του, ήταν το 1965 όταν μαζί με την ερευνήτρια Mari Holmboe Ruge δημοσιεύσαν το πρώτο ακαδημαϊκό άρθρο σχετικά με τις ειδήσεις. Πριν από εκείνη την εποχή η δημοσιογραφία ήταν μια «πρακτική τέχνη» χωρίς πολλούς ορισμούς και θεωρία στη βάση της. Στη μελέτη τους, τότε, προσδιόρισαν 12 κριτήρια, τα οποία χρησιμοποιούσαν τέσσερις εφημερίδες στη Νορβηγία, στις αρχές της δεκαετίας του ΄60, προκειμένου να δώσουν προτεραιότητα στο περιεχόμενο που δημοσιεύαν. Με το πέρασμα του χρόνου, τα 12 αυτά κριτήρια συμπυκνώθηκαν στις αίθουσες σύνταξης των ειδήσεων, ουσιαστικά, σε 5: Σπουδαιότητα, ταύτιση, εντυπωσιασμός, επικαιρότητα και σύγκρουση. Και, από τότε έως σήμερα, αυτό είναι, με μικρές παραλλαγές, που διδάσκονται οι νέες γενιές δημοσιογράφων στις περισσότερες σχολές δημοσιογραφίας.
Η ερευνητική αυτή εργασία, όμως, δεν ήταν μια συνταγή για επιλογή ειδήσεων: ήταν μια προειδοποίηση προς την κοινωνία και τη βιομηχανία των ειδήσεων για τις κοινωνικές συνέπειες, αν τα ειδησεογραφικά μέσα συνέχιζαν να «φιλτράρουν» τον κόσμο με αυτόν τον τρόπο. Αναδείκνυε ότι ο τρόπος με τον οποίο τα ειδησεογραφικά μέσα περιέγραφαν τον κόσμο θα οδηγούσε σε μια αυξανόμενη ένταση μεταξύ του κέντρου και των περιφερειών. Και θα έδινε στο κοινό μια πολύ αρνητική εικόνα της κοινωνίας…
Η εργασία κατέληγε με μια προειδοποίηση σχετικά με τις συνέπειες εάν οι ειδησεογραφικοί οργανισμοί συνέχιζαν να προωθούν την αντιπαράθεση, την ένταση και τον εντυπωσιασμό αντί της συνεργασίας, των λύσεων και της συμπόνιας…
«Και αυτό ακριβώς συνέβη!», δήλωσε ο Galtung στη συνέντευξη του. «Τα ΜΜΕ δίνουν μια εντελώς μεροληπτική εικόνα της πραγματικότητας. Η αντίληψη που αποκτά το κοινό για την πραγματικότητα γίνεται υπερβολικά αρνητική.»
Και ήταν απόλυτα κατηγορηματικός, όσον αφορά τις συνέπειες της λανθασμένης ερμηνείας της έρευνάς του από τα μέσα ενημέρωσης. «Είναι τεράστιες. Απολύτως τεράστιες»…
«Περιέγραφα τι έκαναν τα ειδησεογραφικά μέσα και προειδοποιούσα ενάντια σε αυτόν τον τρόπο φιλτραρίσματος του κόσμου. Αλλά αυτοί θεωρούσαν ότι τα καταλάβαιναν όλα, οπότε, τα ΜΜΕ χρησιμοποίησαν την έρευνά μου για να περιγράψουν τι θα έπρεπε να κάνουν αντί να μην το κάνουν. Και οι συνέπειες είναι πολλές.»…
«Διαμορφώνει αυτό που κάνουν οι άνθρωποι. Και διαμορφώνει τους πολιτικούς, τους κάνει αρνητικούς, αντί να δίνουν έμφαση στο καλό της κοινωνίας που θέλουν να οικοδομήσουν. Γίνονται άσκοπα ανταγωνιστικοί αντί να είναι συνεργάσιμοι.»
Και η τεράστια παρεξήγηση στη βιομηχανία των μέσων ενημέρωσης εξακολουθεί, σήμερα, να καθορίζει τα κριτήρια των ειδήσεων…
Εξού και τα αποτελέσματα, ακριβώς όπως τα περιέγραψε ο Galtung: η έμφαση στη σύγκρουση ενισχύει την ανασφάλεια, τον λαϊκισμό και το έλλειμμα εμπιστοσύνης…
Να, λοιπόν, γιατί η Δημοκρατία χρειάζεται μια Εποικοδομητική Δημοσιογραφία…
Ανάγκη αλλαγής παραδείγματος
Τα μέσα ενημέρωσης διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, στην ενημέρωση των πολιτών και στη λογοδοσία των κυβερνώντων σε μια δημοκρατία. Ωστόσο, η επιρροή των μέσων μπορεί, επίσης, να χρησιμοποιηθεί για να υπονομεύσει τις δημοκρατικές διαδικασίες και να διαιωνίσει την παραπληροφόρηση, την προκατάληψη και την πόλωση. Η κατανόηση του πολύπλευρου ρόλου της δημοσιογραφίας είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν οι δημοκρατίες στην εποχή μας.
Τα τελευταία χρόνια, το παραδοσιακό μοντέλο της Δημοσιογραφίας αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις, όπως η μείωση των ακροατηρίων και της εμπιστοσύνης σε δημοσιογράφους και μέσα, η αύξηση της παραπληροφόρησης και η διάβρωση των δημοκρατικών κανόνων. Ως απάντηση σε αυτές τις προκλήσεις, η Εποικοδομητική Δημοσιογραφία, γνωστή και ως δημοσιογραφία των λύσεων, είναι μια προσέγγιση που υπερβαίνει την παραδοσιακή ειδησεογραφική κάλυψη προβλημάτων και κρίσεων εστιάζοντας σε πιθανές λύσεις, καινοτομίες και θετικές εξελίξεις επιδιώκοντας να προσφέρει μια πιο ισορροπημένη ενημέρωση. Αντί να προβάλλει αποκλειστικά και μόνο τα προβλήματα και τις αδυναμίες της κοινωνίας επικεντρωνόμενη δυσανάλογα στις αρνητικές αναφορές -αυτό που, πλέον ονομάζεται «αρνητική προκατάληψη» (negativity bias)-, επιδιώκει να ανακαλύπτει λύσεις στα προβλήματα και να αναδεικνύει θετικές πρωτοβουλίες που εμπνέουν αλλαγές. Φωτίζοντας ιστορίες επιτυχιών, παραδείγματα προόδου και ανθεκτικότητας, καινοτομίες και εποικοδομητικές απαντήσεις σε προκλήσεις, η προσέγγιση αυτή, έτσι, όχι μόνο ενημερώνει αλλά και ενδυναμώνει και εμπλέκει το κοινό, καλλιεργώντας μια αίσθηση ενδυνάμωσης, δραστηριοποίηση και αισιοδοξία.
Η επιστημονική έρευνα πάνω στην εποικοδομητική δημοσιογραφία και τα αποτελέσματα της αυξάνεται σταθερά τα τελευταία χρόνια, προσπαθώντας να μετρήσει, μεταξύ άλλων, αν μπορεί πράγματι να επιτύχει τους στόχους της. Γενικό συμπέρασμα ότι είναι μια κοινωνικά υπεύθυνη δημοσιογραφία, δουλεύει και αποδίδει και συμβάλει στη Δημοκρατία με πολλούς τρόπους ενδυναμώνοντας το κοινό ώστε να γίνεται πιο ενεργό, ενημερωμένο και δραστήριο μέλος της δημοκρατικής διακυβέρνησης και των κοινωνικών αλλαγών.
Οι Τρείς Πυλώνες της Εποικοδομητικής Δημοσιογραφίας
Όπως ακριβώς μας είχε πει παλαιότερα η Karen McIntyre, αναπληρώτρια καθηγήτρια στη Σχολή Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Virginia Commonwealth: «Με τη δημοκρατική οπισθοδρόμηση που παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια μια Κοινωνικά Υπεύθυνη Δημοσιογραφία είναι πιο σημαντική από ποτέ σε όλο τον κόσμο,. Μπορεί να συμβάλει στη διαφύλαξη ακόμα και διάσωση της Δημοκρατίας παρέχοντας ενημέρωσή με νόημα, πολυμέρεια και αποχρώσεις, που υπερβαίνουν τις συνήθως υπερβολικά απλουστευμένες, «άσπρο – μαύρο» και μόνο ιστορίες, οι οποίες διχάζουν ακόμη περισσότερο το κοινό. Μπορεί, επίσης, να βοηθήσει, επειδή κάνει το κοινό να αισθάνεται ενδυναμωμένο, αισιόδοξο και εμπνευσμένο, ώστε να μπορεί να συμμετέχει στην επίλυση των προβλημάτων και να συμβάλλει, έτσι, στη βελτίωση της κοινωνικής ευημερίας, άρα και της Δημοκρατίας. Και αυτό είναι δυσκολότερο σε χώρες µη δημοκρατικές ή σε αναπτυσσόμενες δημοκρατίες»…
Και τώρα τι;
Τα ΜΜΕ μπορούν και οφείλουν να διαδραματίζουν ζωτικό ρόλο στην προάσπιση των δημοκρατικών αρχών και στην καλλιέργεια ενημερωμένων πολιτών. Με την Εποικοδομητική Δημοσιογραφία στο προσκήνιο, μπορούν να χρησιμεύσουν ως ακρογωνιαίος λίθος μιας υγιούς δημοκρατίας.
Αυτή η δημοσιογραφία, με έμφαση στις λύσεις και τη θετική αλλαγή, προσφέρει μια συναρπαστική εναλλακτική λύση στις παραδοσιακές προσεγγίσεις, ενδυναμώνοντας τους πολίτες και εμπνέοντας τη συλλογική δράση. Καθώς περιηγούμαστε στις πολυπλοκότητες του σύγχρονου κόσμου, τα μέσα ενημέρωσης πρέπει να αγκαλιάσουν αυτή τη μετασχηματιστική προσέγγιση της δημοσιογραφίας, αξιοποιώντας τη δύναμή τους για να ενημερώνουν, να εμπνέουν και να προάγουν την πρόοδο προς μια πιο δίκαιη και ευημερούσα κοινωνία.
Η Εποικοδομητική Δημοσιογραφία έχει εξαιρετικές δυνατότητες να ενισχύσει τη δημοκρατία, προωθώντας έναν πιο εποικοδομητικό και προσανατολισμένο στις λύσεις δημόσιο διάλογο. Η προσέγγιση της αντιστρατεύεται την κυρίαρχη αφήγηση του κυνισμού και της απόγνωσης, εμπνέοντας ελπίδα και αισιοδοξία στην κοινωνία. Επιπλέον, προωθεί μια πιο πολυεπίπεδη κατανόηση πολύπλοκων θεμάτων, ενθαρρύνοντας την κριτική σκέψη και την εποικοδομητική συμμετοχή των πολιτών. Αντί να προβάλλει απλώς προβλήματα που προκαλούν αίσθηση, προσφέρει γνώσεις σχετικά με τα βαθύτερα αίτια και τις πιθανές λύσεις, παρουσιάζει την «μεγαλύτερη εικόνα» ενδυναμώνοντας τα άτομα να γίνουν ενεργοί παράγοντες αλλαγής στις κοινωνίες τους. Καθώς δε, εστιάζει στις λύσεις και όχι μόνο στα προβλήματα, συμβάλλει στην οικοδόμηση εμπιστοσύνης μεταξύ δημοσιογράφων και κοινού. Σε μια εποχή υποβάθμισης των δημοσιογραφικών προτύπων, παραπληροφόρησης και δυσπιστίας, η εμπιστοσύνη αυτή είναι απαραίτητη για να εκπληρώνουν τα ΜΜΕ αποτελεσματικά τη δημοκρατική τους λειτουργία.
Τώρα, είναι η ώρα ευθύνης των ΜΜΕ να παρέχουν άρτια, τεκμηριωμένη πληροφόρηση χωρίς να κινδυνολογούν, χωρίς να παραπληροφορούν, χωρίς να μεγαλοποιούν (ή να αγνοούν) τον κίνδυνο και χωρίς να διασπείρουν συλλογική ενοχή «ρίχνοντας λάδι στη φωτιά», ενώ η συναισθηματική και ψυχολογική κατάσταση πολλών συνανθρώπων μας βρίσκεται σε πρωτοφανείς δοκιμασίες.
Αλλάζοντας την παγκόσμια ειδησεογραφική κουλτούρα, είναι, πλέον, αποδεδειγμένο ότι, μπορούμε να προωθήσουμε υγιέστερες δημοκρατίες…!
