Στο δοκίμιό του «Τι είναι Διαφωτισμός;» (1784), ο φιλόσοφος Ιμμάνουελ Καντ κινητοποίησε τους συγχρόνους του με μια διάσημη φράση:
«Sapere aude! (=Τολμήστε να γνωρίζετε!) Να έχεις το θάρρος να μεταχειρίζεσαι τον δικό σου νου! Αυτή είναι η εμβληματική φράση του Διαφωτισμού».
Αυτό το μήνυμα εμπεριείχε την ελπίδα ενός αιώνα: την επερχόμενη έλευση, με γνώμονα την πρόοδο της εκπαίδευσης και τη διαθεσιμότητα των πληροφοριών, μιας διαφωτισμένης κοινωνίας που θα βασίζεται στη λογική και τη γνώση.
«Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητα για την οποία φταίει ο ίδιος. Ανωριμότητα είναι η αδυναμία του ανθρώπου να μεταχειρίζεται τον νου του χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Φταίει γι’ αυτήν την ανωριμότητα ο άνθρωπος όταν η αιτία της έγκειται όχι σε ανεπάρκεια του νου, αλλά στην έλλειψη της απόφασης και του θάρρους να μεταχειριστεί τον νου του χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Τολμήστε να γνωρίζετε! Να έχεις το θάρρος να μεταχειρίζεσαι τον δικό σου νου! Αυτή είναι η εμβληματική φράση του Διαφωτισμού.»
Ιμμάνουελ Καντ
Φαίνεται ότι δεν έχουμε εκπληρώσει, ολοκληρωτικά, αυτή την ελπίδα και αυτό το «απόφθεγμα του διαφωτισμού» χρήζει επανεξέτασης, σήμερα. Σε μια εποχή με μεγάλες αλλαγές που μεταβάλλουν ριζικά τον τρόπο ζωής, τις οικονομίες και τις κοινωνικές πρακτικές. Εποχή που εγείρει επίσης βαθιά ερωτήματα σχετικά με τις έννοιες της εξουσίας και της Δημοκρατίας. Προκύπτουν στο πλαίσιο της αύξησης του λαϊκισμού, της όξυνσης των θρησκευτικών συγκρούσεων και των γεωπολιτικών εντάσεων μεταξύ των ηγετικών δυνάμεων, της δυσπιστίας του λαού απέναντι στις ελίτ και τους Θεσμούς, αλλά και των τεράστιων προκλήσεων για το μέλλον της ανθρωπότητας, όπως η κλιματική αλλαγή και οι πανδημίες.
Λαϊκισμός-αυταρχισμός
Το ξεκίνημα του 21ου αιώνα, λοιπόν, δεν ήταν καθόλου ευνοϊκό για την Φιλελεύθερη Δημοκρατία. Αφήνοντας κατά μέρος την άνοδο του, συχνά, βίαιου Ισλαμισμού, ο αντι-φιλελευθερισμός ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση για τις φιλελεύθερες Δημοκρατίες σε όλο τον κόσμο. Όχι μόνο εκκολαπτόμενες φιλελεύθερες Δημοκρατίες, όπως η Ρωσία, αλλά ακόμη και φαινομενικά εδραιωμένες, όπως η Ουγγαρία και η Βενεζουέλα, κατέληξαν σε ελεγχόμενα αυταρχικά καθεστώτα. Ακόμη και καθιερωμένες φιλελεύθερες Δημοκρατίες κινδύνευσαν και εξακολουθούν να κινδυνεύουν, ολισθαίνοντας στον λαϊκισμό και τον αυταρχισμό, όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε, μεταξύ άλλων, στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ.
Η Ουγγαρία και η Πολωνία πέρασαν από τη δικτατορία στη Δημοκρατία και πάλι πίσω στον πασίδηλο αυταρχισμό. Δεν είναι οι πρώτες Δημοκρατικές κοινωνίες που παραχωρούν, μέσω της ίδιας τους της ψήφου, τις ελευθερίες τους σε λαϊκιστικά καθεστώτα, τα οποία, στη συνέχεια, γίνονται καταπιεστικά και από εκεί εξελίσσονται σε μορφές απολυταρχικές ή δικτατορικές…
Η μεγαλύτερη δύναμη της Δημοκρατίας είναι και η μεγαλύτερη αδυναμία της: όλοι έχουν δικαίωμα ψήφου! Αυτό σημαίνει ότι επιδέξιοι λαϊκιστές, όπως για παράδειγμα ο Βίκτορ Όρμπαν, μπορούν να πείσουν τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν αυτό το δικαίωμα ψήφου, και από εκεί και πέρα να εδραιωθούν αρκετά, ώστε να αποφύγουν την εκ νέου εκλογική αναμέτρηση…
Γι’ αυτό και δεν πρέπει να θεωρούμε τη Δημοκρατία δεδομένη. Πολύ λίγοι από εμάς που ζούμε σε Δημοκρατίες είναι αρκετά μεγάλοι για να έχουν αγωνιστεί γι’ αυτήν. Είμαστε οι κληρονόμοι των νικών των παππούδων και των γιαγιάδων μας και, συχνά, δεν συνειδητοποιούμε πόσο σκληρά εργάστηκαν για να οικοδομήσουν τις Δημοκρατίες που απολαμβάνουμε. Γεννηθήκαμε μέσα σε αυτές και, όπως με κάθε κληρονομιά για την οποία δεν εργαστήκαμε, κινδυνεύουμε να τη θεωρήσουμε δεδομένη και να τη σπαταλήσουμε…
Η σύγχρονη Δημοκρατία, λοιπόν, δέχεται πιέσεις και ο αντι-φιλελευθερισμός παραμένει απειλή σε ολόκληρο τον κόσμο. Τα γεγονότα των ημερών μας θα πρέπει να αποτελέσουν ένα κάλεσμα αφύπνισης, διαψεύδοντας όσους πιστεύουν ότι πρόκειται για το αναπόφευκτο μέλλον… Όλα αναδεικνύουν την κρίσιμη ανάγκη για συνεπή, γνήσια και εμπνευσμένη φιλελεύθερη Δημοκρατική πολιτική.
Τι απολαμβάνουμε όμως εμείς σε αυτό που, -καλώς ή κακώς-, αποκαλούμε «Δύση»;
Όπως λέγεται, το απλούστερο μέτρο της επιτυχίας μιας μορφής διακυβέρνησης είναι το προσδόκιμο ζωής. Σε πολύ βασικό επίπεδο, ζητάμε από αυτούς που μας κυβερνούν να μας εξασφαλίζουν υγεία και μακροζωία. Αυτό ήταν, κατά πολλούς τρόπους, το βασικό μέτρο των κοινωνικών συστημάτων από τότε που οι πρώτοι άνθρωποι σχημάτισαν κοινωνίες. Εκείνοι που βρήκαν τρόπο να ζουν περισσότερο ευημερούσαν, εκείνοι που δεν το έκαναν, παράκμαζαν και εξαφανίζονταν.
Όπως παρουσιάζουν τα δεδομένα του “Our World in Data”, οι Δημοκρατίες είναι καλές για την υγεία και τη μακροζωία. Αντιθέτως, οι δικτατορίες και οι απολυταρχίες τείνουν να έχουν χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής, χειρότερη υγεία και λιγότερη ευημερία. Στη Ρωσία πχ, το προσδόκιμο ζωής είναι 71, στη Γερμανία, όπως και στην Ελλάδα, είναι 81.
Και, υπάρχει ένας απλός λόγος γι’ αυτό. Σε μια Δημοκρατία, όπου οι άνθρωποι μπορούν να εκλέγουν τους ηγέτες τους, λαμβάνει χώρα μια μορφή πολιτικής «φυσικής επιλογής». Οι ηγέτες που πραγματικά αποτυγχάνουν, αργά ή γρήγορα, απομακρύνονται από το πολιτικό σύστημα και σε αυτούς που πετυχαίνουν δίνεται μεγαλύτερη δύναμη. Σε κοινωνίες με πλήρη εκλογικά δικαιώματα, οι πολιτικοί οφείλουν να αντιμετωπίσουν τις ανάγκες των πιο ευάλωτων ατόμων, προκειμένου να εκλεγούν και, αυτό, οδηγεί σε καλύτερα αποτελέσματα για τη δημόσια υγεία.
Η αυτοδιόρθωση
Όσο άσχημα και αν αποτυγχάνουν οι Δημοκρατίες και όσο σαθροί και αν γίνονται οι πολιτικοί τους, η πολιτική φυσική επιλογή της ελεύθερης ψήφου σημαίνει ότι τελικά αυτοδιορθώνονται, καθώς αντικαθιστούν τους κακούς πολιτικούς με καλύτερους, οι οποίοι επαναφέρουν και πάλι τα πράγματα. Η Αμερική επέζησε του Τραμπ (ας μη μιλήσουμε για την χώρα μας), το Ηνωμένο Βασίλειο, εν τέλει, θα εκδιώξει τον Τζόνσον και τη κυβέρνησή του και ούτω καθεξής…
Οι καλά λειτουργούσες Δημοκρατίες, όμως, επιτρέπουν στους ανθρώπους την πολυτέλεια να «ξεχνούν» ότι βρίσκονται σε μια Δημοκρατία. Τα πράγματα λειτουργούν, οπότε δεν απαιτούν την προσοχή μας. Η Δημοκρατία συντηρείται τόσο καλά που, σε γενικές γραμμές, είναι πολύ εύκολο να υποθέσουμε ότι έχει αναδειχθεί ως ο μόνος λογικός δρόμος προς τα εμπρός για την ανθρωπότητα. Όλα τα άλλα συστήματα έχουν ουσιαστικά αποτύχει. Είτε τελειώνουν, όπως οι μεγάλες αυτοκρατορίες, είτε έρχονται και φεύγουν μέσα σε αστραπές φρίκης, όπως το Τρίτο Ράϊχ. Σε πολιτικά συστήματα που δεν παρέχουν στους ανθρώπους υγεία, δικαιοσύνη και ελευθερία, οι άνθρωποι είναι δυστυχισμένοι και, τελικά, ξεσηκώνονται και ανατρέπουν τον μονάρχη, τον δικτάτορα, τον αποικιοκράτη, τον εισβολέα ή όποιον άλλον τους καταπιέζει…
Η ελευθερία και η δικαιοσύνη, η υγεία και η ευημερία, είναι βασικές ανθρώπινες επιθυμίες, σε όλες τις εποχές και τους πολιτισμούς.
Οι δικτατορίες αποτυγχάνουν, επειδή, η λήψη αποφάσεων δεν είναι αξιοκρατική ή ανοιχτή στη διαδικασία με την οποία η κοινωνία μπορεί να απομακρύνει αυτούς που λαμβάνουν κακές αποφάσεις.
Το καθεστώς της Ρωσίας είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα για αυτό. Ένας άνθρωπος λαμβάνει τις αποφάσεις με βάση μια παραληρηματική και παραπληροφορημένη άποψη για τον κόσμο και επηρεασμένος από τα συμφέροντα μόνο μιας ελάχιστης μειοψηφίας της κοινωνίας. Αυτές οι αποφάσεις θα επιδεινώσουν τη δυστυχία και την παρακμή για τους περισσότερους ανθρώπους, και, τελικά, αυτό θα οδηγήσει στο τέλος της διακυβέρνησής του… Σε κακοδιοικούμενες χώρες, όπως η Ρωσία, οι άνθρωποι πεθαίνουν σε μεγαλύτερους αριθμούς, τεκνοποιούν λιγότερο και μεταναστεύουν όταν μπορούν. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι δικτατορίες ποτέ δεν ευδοκιμούν. Αυτά είναι μοτίβα που διαρκώς επαναλαμβάνονται στην ιστορία. Ίσως, αυτό να μην συμβαίνει άμεσα, αλλά κάποια στιγμή θα συμβεί με αυτόν ακριβώς τον τρόπο…
Παρά την αυτοπεποίθηση και την αποφασιστικότητα σε όλη τη Δύση ότι η Ρωσία θα χάσει, στο τέλος, αυτόν τον πόλεμο, όσοι από εμάς είμαστε ακόμα τυχεροί να ζούμε σε Δημοκρατίες, θα πρέπει να το εκλάβουμε ως υπενθύμιση ότι οι Δημοκρατίες μας παραμένουν πάντα εύθραυστες και απαιτούν προσπάθεια για την διαφύλαξη και την συνεχή διεύρυνση και βελτίωσή τους παγκοσμίως.
Επιθέσεις από παντού
Ο πόλεμος στην Ουκρανία μας έδειξε επίσης ότι η Δημοκρατία όχι μόνο δεν είναι μόνιμη, αλλά απέχει πολύ από το να είναι πανταχού παρούσα. Ο Economist υπολόγισε ότι το 32% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε μια χώρα όπου η κυβέρνηση της έχει υποστηρίξει τις ενέργειες της Ρωσίας και ότι τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πληθυσμού ζουν σε χώρες που είτε υποστηρίζουν τη Ρωσία είτε είναι ουδέτερες. Οι χώρες που αντιτίθενται στη Ρωσία αποτελούν μόνο το 36% του παγκόσμιου πληθυσμού, αν και αντιπροσωπεύουν περίπου το 70% του παγκόσμιου ΑΕΠ.
Παρά το γεγονός ότι οι Δημοκρατίες είναι πλούσιες, ισχυρές και δίνουν στους ανθρώπους περισσότερη ελευθερία και μεγαλύτερη διάρκεια ζωής, μόνο το 29% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σήμερα σε φιλελεύθερες Δημοκρατίες, από σχεδόν 53% το 2000. Εν τω μεταξύ, ο αριθμός των ανθρώπων που ζουν σε απολυταρχικά καθεστώτα έχει αυξηθεί από 46% σε 70% από το 2000. Η Δημοκρατία φαίνεται, έτσι, να δέχεται επιθέσεις από όλες τις πλευρές. Να μη μας διαφεύγει ότι η Κίνα και η Ινδία, που αναπτύσσονται ραγδαία οικονομικά και πληθυσμιακά, δεν είναι Δημοκρατίες και δεν καταδικάζουν τη Ρωσία του Πούτιν…
Με βάση τον πληθυσμό, ο κόσμος είναι, ήδη, κατά το πλείστον, μη Δημοκρατικός. Οι Δημοκρατίες φθίνουν, τόσο επειδή οι πληθυσμοί τους γερνούν, όσο και επειδή οι άνθρωποι φθάνουν πολλές φορές, παρασυρόμενοι από ποικίλους δημαγωγούς και από τις ίδιες τους τις αδυναμίες, που αυτοί αριστοτεχνικά χειρίζονται, να απεμπολούν τα ίδια τους τα δημοκρατικά δικαιώματα. Μέχρι και η Αμερική έφτασε κοντά στο να κάνει το ίδιο πράγμα, και είναι πιθανός ακόμη ο κίνδυνος να ψηφίσει έναν αυταρχικό με αντιδημοκρατικές τάσεις… Κάτι τέτοιο, θα μπορούσε να αφήσει τους ανθρώπους που ζουν σε λειτουργικές, φιλελεύθερες Δημοκρατίες μια τρομακτική μειοψηφία στον κόσμο…
Όσοι από εμάς ζούμε σε Δημοκρατίες, που θέλουμε τα παιδιά και τα εγγόνια μας να απολαμβάνουν τις ίδιες ελευθερίες που έχουμε εμείς -να ζήσουν πολλά χρόνια, να ζήσουν καλά και να είναι ελεύθεροι- αποτελούμε μόνο ένα στιγμιότυπο στην ιστορία. Η εποχή μας δεν είναι παρά ένας απλός σπινθήρας φωτός σε μια μακρόχρονη ιστορία σκοταδιού. Αν δεν φροντίσουμε, δεν καλλιεργήσουμε και δεν υπερασπιστούμε τον τρόπο ζωής μας, θα καταλήξει να είναι μόλις ένα κεφάλαιο σε ένα βιβλίο ιστορίας. Πάντα υπάρχει ο κίνδυνος της οπισθοδρόμησης και «φτου και από την αρχή»…
Ο συμβολισμός του μύθου του Σίσυφου, διαρκής χρονική απειλή! Η συλλογική προσπάθεια εξέλιξης, όμως, της ανθρωπότητας, αν και ανακόπτεται, προχωρεί στο διηνεκές.
Η φιλελεύθερη Δημοκρατία μπορεί, ακόμα, να παραμένει εξαιρετικά δημοφιλής, όμως, πολλοί άνθρωποι αναζητούν ηγέτες που δεν λένε μόνο ωραία λόγια, αλλά τα εφαρμόζουν στην πράξη. Μην ξεχνούμε, γιατί η κριτική είναι εύκολη, ότι πολλοί τα τελευταία χρόνια ψηφίζουν λαϊκιστές και αντιφιλελεύθερους ηγέτες από διαμαρτυρία και όχι από υποστήριξη. Δεν αποτελούν μέρος μιας «λατρείας της προσωπικότητας», ούτε «εξαπατώνται» από έναν χαρισματικό ηγέτη. Αντίθετα, είναι μάλλον, συχνά δικαίως, απογοητευμένοι από τα διεφθαρμένα, ασυνεπή, ανέμπνευστα ή απλώς αδύναμα κυρίαρχα κόμματα και πολιτικούς, που δεν τήρησαν τις υποσχέσεις τους ή, απλώς, θεώρησαν την εξουσία τους δεδομένη.
Ο καλύτερος τρόπος, λοιπόν, για να ξανακερδίσουμε αυτούς τους ανθρώπους είναι μέσω της συνεπούς, γνήσιας και εμπνευσμένης φιλελεύθερης Δημοκρατικής πολιτικής.
Το τίμημα της μάχης
Αυτή τη στιγμή, η μάχη διεξάγεται στην Ουκρανία. Είναι πιθανό να είναι ένας μακρύς αγώνας, ο οποίος θα επηρεάσει τον καθένα από εμάς. Θα καταλήξουμε να πληρώνουμε το τίμημα γι’ αυτή τη μάχη, τουλάχιστον σε υψηλότερους λογαριασμούς ενέργειας, φορολογία και πληθωρισμό, εάν όχι περισσότερα. Εναπόκειται σε εμάς, όμως, που ζούμε σε Δημοκρατίες, να μην καταψηφίσουμε τις φιλο-Δημοκρατικές κυβερνήσεις μας ως τιμωρία για το κόστος που μπορεί να μας προκαλέσει η προστασία του τρόπου ζωής μας και η αντιπαράθεση με αυτόν του Πούτιν. Δεν πρέπει να εφησυχάζουμε σχετικά με τον τρόπο ζωής μας και, όπως οι προγονοί μας, πρέπει να είμαστε πρόθυμοι να υπομείνουμε σημαντικές δυσκολίες για να τον διατηρήσουμε και να τον βελτιώσουμε. Σε ότι αφορά την Ουκρανία, αυτό μπορεί να μην σημαίνει πόλεμο στις πόλεις μας, αλλά μπορεί, όπως φαίνεται ήδη, να απαιτήσει σημαντικό οικονομικό πόνο, προσφυγιά και δύσκολες πολιτικές αποφάσεις.
Για τη δική μας γενιά, η άλλη εκδοχή, εκτός του να αγωνιζόμαστε στη καλοπέραση ή στη παρακμή, μπορεί να είναι ότι οφείλουμε να στηρίξουμε τους φιλελεύθερους πολιτικούς μας, ενώ, παίρνουν πολύ δύσκολες αποφάσεις και να μην τους τιμωρήσουμε, επειδή οι τιμές των τροφίμων και της ενέργειας εκτοξεύονται στα ύψη ή οι χώρες μας θα πλημμυρίσουν από πρόσφυγες. Σε αυτό ελπίζουν όλοι οι εχθροί της Δημοκρατίας (πολιτικοί, θρησκευτικοί και άλλοι), καθώς το εκμεταλλεύονται για τα ποικίλα συμφέροντά τους. Εύκολο, όμως, να αποδειχτεί που αποσκοπούν όλοι όσοι επενδύουν στην βία, στην οργή και την αγανάκτηση των ανθρώπων για να γκρεμίσουν ό,τι έως τώρα έχει χτιστεί…
Και τώρα τι;
Η ίδια η Δημοκρατία, όπως την απολαμβάνουμε, μπορεί, εύκολα, να οδηγηθεί σε κατάρρευση, επιστρέφοντάς μας σε ένα τρόπο ζωής που βιώνουν, δυστυχώς, οι περισσότεροι άνθρωποι/λαοί σήμερα -καθώς και οι περισσότεροι κατά τη διάρκεια της Ιστορίας έως σήμερα- όπου δεν θα είμαστε ελεύθεροι, θα είμαστε φτωχότεροι και θα ζούμε μικρότερες και θλιβερότερες ζωές. Χρέος όλων μας, λοιπόν, είναι να αποτρέψουμε αυτό το ενδεχόμενο για την γενιά μας και τις ερχόμενες…
«Δεν μπορούμε πάντα να προετοιμάζουμε το μέλλον για τη νεολαία μας, αλλά μπορούμε να προετοιμάσουμε τη νεολαία μας για το μέλλον»…
Από Ομιλία του Φραγκλίνου Ρούζβελτ στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, 20 Σεπτεμβρίου 1940.
Για να υπερασπιστούμε με επιτυχία τη φιλελεύθερη Δημοκρατία από τον φασισμό, τον κομμουνισμό, την οικονομική ύφεση και τόσα άλλα, πρώτα απ’ όλα, χρειάζεται να δημιουργήσουμε ένα δυναμικό πρόγραμμα εκπαίδευσης και εφαρμοσμένης έρευνας για τη διασφάλιση και εξάπλωση των Δημοκρατικών Ιδεωδών προς όφελος της ανθρωπότητας του μέλλοντος…
