Στον σημερινό ταχέως μεταβαλλόμενο κόσμο, όπου πολλές πτυχές της ανθρώπινης ζωής δοκιμάζονται, είναι ζωτικής σημασίας να σταθούμε για λίγο και να αναλογιστούμε τις θεμελιώδεις αρχές του τι σημαίνει να είμαστε άνθρωποι. Δύο κεντρικές έννοιες – ο ανθρωπισμός (τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της ανθρώπινης υπόστασης) και η ευδαιμονία (η επιδίωξη της ανθρώπινης άνθησης και ευημερίας) – δεν έχουν εξεταστεί επαρκώς από κοινού. Αυτές οι αρχαίες ιδέες, που αποτελούν μέρος της πολιτιστικής μας ιστορίας, αξίζουν μια βαθύτερη διερεύνηση σήμερα.
Η Αναγέννηση υπήρξε μια περίοδος πολιτιστικής, καλλιτεχνικής και πνευματικής επανεκκίνησης, που εξυμνούσε το ανθρώπινο πνεύμα και τόνιζε το δυναμικό των ατόμων. Ωστόσο, μετά την παρακμή της, ο κόσμος άρχισε να γίνεται αντιληπτός ολοένα και περισσότερο ως ένα μηχανικό σύστημα, με αποτέλεσμα οι άνθρωποι να καθίστανται απλά εξαρτήματα. Αυτή η μετατόπιση καλλιέργησε μια ωφελιμιστική αντίληψη της ζωής. Στη «σύγχρονη εποχή» μας, η αξία του ανθρώπου άρχισε να μετριέται κυρίως με όρους παραγωγικότητας και οικονομικής απόδοσης, παρά με βάση την εγγενή του αξία. Έτσι, ο πλούτος της ανθρώπινης ζωής απειλείται από την ψυχρή, υπολογιστική λογική της μηχανής.
Ο Τσάρλι Τσάπλιν στους Σύγχρονους Καιρούς – αλληγορία του ανθρώπου ως γρανάζι στη μηχανή.
Η μεταμοντέρνα εποχή μας, καλλιέργησε επίσης μια σχετικιστική οπτική, όπου οι αντικειμενικές έννοιες της αλήθειας, του καλού και του ωραίου έχουν εγκαταλειφθεί υπέρ υποκειμενικών ερμηνειών. Όπως προέβλεψε ο Νίτσε, «Δεν υπάρχει αλήθεια, παρά μόνο διαφορετικές οπτικές». Αυτός ο σχετικισμός έχει οδηγήσει σε μια ευρεία απώλεια προσωπικής και συλλογικής ευημερίας, καθώς οι άνθρωποι αγωνίζονται με την απουσία κατευθυντήριων αρχών και ηθικών πλαισίων. Κατά συνέπεια, η αναζήτηση του Καλού, του Αληθινού και του Ωραίου — που κάποτε θεωρούνταν κεντρικός προσανατολισμός της ανθρώπινης ζωής — έχει περάσει σε δεύτερη μοίρα, με τον σκεπτικισμό και τον κυνισμό να καταλαμβάνουν την κεντρική σκηνή.
Ανθρωπισμός και Ευδαιμονία: να είσαι ανθρώπινος και να ακμάζεις
Το πρώτο βήμα για την ανάκτηση των ιδεών του ανθρωπισμού και της ευδαιμονίας είναι η αναγνώριση της σημασίας της κοινής μας ανθρωπινότητας. Αυτό συνεπάγεται την αποδοχή και τον εορτασμό των μοναδικών ιδιοτήτων που μας χαρακτηρίζουν ως ανθρώπους. Η Ρωμαϊκή ιδέα του ανθρωπισμού διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό από τον φιλόσοφο Κικέρωνα (106 π.Χ.–46 π.Χ.) και αναβίωσε κατά την Αναγέννηση. Ο όρος «ανθρωπισμός» περιλαμβάνει διάφορες έννοιες, όπως καλοσύνη, ευσπλαχνία, κοινωνική ευθύνη και καλλιέργεια μέσω της παιδείας. Σε βαθύτερο επίπεδο, υποδηλώνει την ικανότητά μας να εκτιμούμε τον πολιτισμό και την ανθρωπότητα στο σύνολό της. Ενώ όλοι γεννιόμαστε άνθρωποι, ο ανθρωπισμός είναι μια αρετή που καλλιεργείται με τον χρόνο. Με άλλα λόγια, μαθαίνουμε να γινόμαστε πιο ανθρώπινοι – και οι «ανθρωπιστικές σπουδές» μπορούν να συμβάλουν καθοριστικά σε αυτή τη διαδικασία.
Ο Κικέρωνας απεικονίζεται ως παιδί που διαβάζει. Ο Ρωμαίος φιλόσοφος Κικέρωνας αντλούσε έμπνευση από τη Στωϊκή φιλοσοφία για να διαμορφώσει την ιδέα του περί ανθρωπισμού, ή τις βασικές ιδιότητες ενός πολιτισμένου ανθρώπου. Αυτή η ιδέα, ότι οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν πιο ανθρώπινοι και πολιτισμένοι μέσω των «ανθρωπιστικών σπουδών», αποτέλεσε θεμελιώδη ιδέα του αναγεννησιακού ανθρωπισμού και οδήγησε στην επινόηση αυτού που σήμερα ονομάζουμε «ανθρωπιστικές επιστήμες». (Αναγεννησιακή τοιχογραφία του νεαρού Κικέρωνα να διαβάζει, του Vincenzo Foppa, περ. 1464. Η εικόνα είναι ευγενική προσφορά από τη Συλλογή Wallace.)
Η ευδαιμονία, που συχνά αποδίδεται ως «ευτυχία» ή «άνθηση», ήταν ο ύστατος στόχος της αρχαίας φιλοσοφίας. Η επιδίωξή της μας καλεί να προσανατολίσουμε τη ζωή μας προς την ατομική ανάπτυξη, την ευημερία και τη βελτίωση της κοινωνίας, καλλιεργώντας τις τέσσερις θεμελιώδεις αρετές: πρακτική σοφία, θάρρος, εγκράτεια και δικαιοσύνη. Αυτό μας ωθεί να απομακρυνθούμε από την ωφελιμιστική νοοτροπία που δίνει προτεραιότητα στο υλικό κέρδος και σε επιφανειακά μέτρα επιτυχίας. Αντ’ αυτού, μια ζωή που πραγματικά αξίζει να την ζεις θεμελιώνεται στην καλλιέργεια ουσιαστικών σχέσεων, στην προσωπική αριστεία και στη συμμετοχή σε δραστηριότητες που συμβάλλουν στο κοινό καλό.
Με τον ίδιο τρόπο, όπως και οι θεμελιώδεις αρετές, οι κατευθυντήριες αρχές της καλοσύνης, της αλήθειας και του ωραίου μπορούν να χρησιμεύσουν ως πυξίδα για την πλοήγηση στα ηθικά και δεοντολογικά διλήμματα που αντιμετωπίζουμε καθημερινά, καλλιεργώντας ένα βαθύτερο αίσθημα σκοπού και νοήματος. Ενσωματώνοντας συνειδητά αυτά τα ιδανικά στις σκέψεις και τις πράξεις μας, μπορούμε να αντισταθμίσουμε τις σχετικιστικές τάσεις του μεταμοντερνισμού και να αναζωπυρώσουμε την εκτίμηση για τις αρετές που έχουν ιστορικά ορίσει την ανθρώπινη αριστεία.
Η χαμένη ιστορία της Παιδείας: Ανακτώντας τις «Αρχικές Ανθρωπιστικές Σπουδές»
Η εκπαίδευση διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, καθώς εξοπλίζει τις μελλοντικές γενιές με τις γνώσεις και τις δεξιότητες που απαιτούνται για την καλλιέργεια του ανθρωπισμού και της ευδαιμονίας. Τα σχολεία και τα πανεπιστήμια θα μπορούσαν να επαναφέρουν την έμφαση στην ηθική και προσωπική ανάπτυξη των ατόμων – στόχο που είχαν οι «αρχικές ανθρωπιστικές σπουδές» (studia humanitatis) όταν θεσμοθετήθηκαν κατά την Αναγέννηση.
Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την επανεισαγωγή της πρακτικής μελέτης της αρχαίας «ηθικής της αρετής», η οποία επικεντρωνόταν στην καλλιέργεια καλών στοιχείων χαρακτήρα. Οι ανθρωπιστές της Αναγέννησης επεδίωκαν να διαμορφώσουν άτομα με ολοκληρωμένο χαρακτήρα, μέσα από τη μελέτη της λογοτεχνίας και της αρχαίας φιλοσοφίας.
Τα στοιχεία του καλού χαρακτήρα, γνωστά ως οι τέσσερις θεμελιώδεις αρετές: Σύνεση (Πρακτική Σοφία), Θάρρος, Εγκράτεια και Δικαιοσύνη.
Υπάρχει ήδη ένα κλασικό πρόγραμμα σπουδών για αυτόν τον σκοπό, το οποίο μπορεί να βελτιωθεί και να επικαιροποιηθεί – κάτι που πολλοί εκπαιδευτικοί αρχίζουν ήδη να ανακαλύπτουν εκ νέου. Ο απώτερος στόχος των ανθρωπιστών ήταν να καλλιεργήσουν ενάρετους ανθρώπους, ικανούς ηγέτες και μια πιο ακμάζουσα κοινωνία. Αν και αυτός ο αρχικός προσανατολισμός των ανθρωπιστικών επιστημών έχει από καιρό λησμονηθεί στον ακαδημαϊκό χώρο, η διαχρονική του αξία παραμένει ζωντανή. Η αναβίωση του θα μπορούσε να δώσει νέα πνοή στις σύγχρονες ανθρωπιστικές επιστήμες, οι οποίες έχουν σε μεγάλο βαθμό χάσει τη σημασία τους λόγω έλλειψης σαφούς στόχου.
Και τώρα, τι;
Η αποκατάσταση των ιδεών του ανθρωπισμού και της ευδαιμονίας στον σημερινό κόσμο και στο εκπαιδευτικό σύστημα θα συνέβαλε στην προστασία της συλλογικής μας ανθρωπινότητας. Ενστερνιζόμενοι τις ιδιότητες που μας καθιστούν μοναδικά ανθρώπινους — και επιδιώκοντας την προσωπική και κοινωνική ευημερία — μπορούμε να αντισταθμίσουμε τις αποκτηνωτικές δυνάμεις που διαποτίζουν τον σύγχρονο πολιτισμό. Επιπλέον, δίνοντας έμφαση στη σημασία αυτών των διαχρονικών ιδανικών, μπορούμε να θέσουμε τα θεμέλια για έναν πιο ανθρώπινο, ακμαίο και γεμάτο νόημα κόσμο.
