Ένας πολίτης, οποιασδήποτε χώρας, έχει ατύχημα με το αυτοκίνητό του. Το αυτοκίνητο πηγαίνει στο συνεργείο για επισκευή και ο ίδιος εισάγεται και νοσηλεύεται για τα τραύματά του σε μία κλινική. Επιστρέφοντας στο σπίτι του, διαπιστώνει μεγάλη βλάβη διαρροή στην ύδρευση και αναγκάζεται να αντικαταστήσει μεγάλο μέρος των σωληνώσεων. Λίγο καιρό μετά, αποφασίζουν με την σύζυγό του να πάρουν διαζύγιο…
Τι κοινό έχουν όλα τα παραπάνω; Όλα αυξάνουν το ακαθάριστο εθνικό προϊόν της χώρας, ενώ, συγχρόνως, βλάπτουν και μειώνουν την ευημερία και την ευτυχία του συγκεκριμένου πολίτη…
Το εν λόγω παράδειγμα είναι χαρακτηριστικό της κριτικής που διατυπώνεται, εδώ και πολλά χρόνια, ως προς την εγκυρότητα τού δείκτη τού Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος (ΑΕΠ) και κατ’ επέκταση του μέσου κατά κεφαλήν εισοδήματος. Ο δείκτης αυτός από τον πρώιμο καπιταλισμό τού 19ου αιώνα έως και σήμερα αποτελεί το κατεξοχήν εργαλείο και μέτρο που χρησιμοποιούν οι διεθνείς οικονομικοί οργανισμοί και οι κυβερνήσεις για να μετρήσουν την ευημερία μιας κοινωνίας, μιας χώρας, και ακολούθως να χαράξουν τις αντίστοιχες αναγκαίες πολιτικές.
Οι άυλες αξίες
Ο δείκτης αυτός, όμως, είναι μερικός και ανεπαρκής, καθώς, δεν καταφέρνει να μας δώσει μία ολοκληρωμένη, πλήρη, ολιστική και ακριβή εικόνα για την ευημερία μιας κοινωνίας. Με άλλα λόγια, μετράει αυτά που δεν «μετρούν», και δεν μετράει αυτά που «μετρούν» στη ζωή ενός πολίτη.
Ειδικά, μετά την διεθνή οικονομική κρίση του 2008, στους κύκλους των οικονομολόγων κερδίζει έδαφος η άποψη ότι τα μεγάλα παγκόσμια προβλήματα όπως η φτώχεια, η αυξανόμενη ανισότητα, η καταστροφή και υποβάθμιση τού περιβάλλοντος, δεν λαμβάνονται υπόψη, ούτε μετρούνται στο κυρίαρχο οικονομικό πλαίσιο. Αυτό έχει σημαντικές πολιτικές συνέπειες, δεδομένου ότι η οικονομική ισχύς υπαγορεύει στόχους ανάπτυξης και στρατηγικές. Η αδιάκοπη επιδίωξη της αποδοτικής οικονομικής μεγέθυνσης οδηγεί στην υποεκτίμηση των χρηματιστηριακών κινδύνων και στην απουσία ρυθμιστικού πλαισίου, που θα αντιμετώπιζε αυτούς τούς κινδύνους. Επενδύσεις για την κοινωνική ανάπτυξη, που θα προωθούσαν την κοινωνική, οικονομική και περιβαλλοντολογική βιωσιμότητα τείνουν να είναι περιφερειακές στις συζητήσεις για την οικονομική πολιτική. Τέτοιες συζητήσεις γίνονται μόνον όταν η οικονομική ανάπτυξη θεωρείται αρκετά υψηλή, ώστε να μπορεί να χρηματοδοτήσει τέτοιες «πολυτέλειες»…
Τα πράγματα όμως εξελίσσονται, και μάλιστα, σε θετική και συγκεκριμένη κατεύθυνση. Προς τούτο, πρόσφατα, τρεις γυναίκες πρωθυπουργοί έκαναν μία σημαντική, ηχηρή και γόνιμη παρέμβαση με μία ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα δέσμη ιδεών. Συγκεκριμένα, οι πρωθυπουργοί της Ισλανδίας, Κατρίν Γιακομπσντότιρ, της Νέας Ζηλανδίας, Τζασίντα Άρντερν και η πρώτη υπουργός της Σκωτίας, Νίκολα Στέρτζον, ένωσαν τις δυνάμεις τους και συμφώνησαν να προωθήσουν μία «ατζέντα για την κοινωνική ευημερία». Στόχος της πρωτοβουλίας είναι να επισημάνουν και να αναδείξουν την σπουδαιότητα και σημασία των άυλων αξιών και ικανοποιήσεων από την ζωή. Να προσδιορίσουν τις σημαντικές παραμέτρους της ζωής μας, που, απλά, ως ποιοτικά μεγέθη, δεν μπορούν να αποτιμηθούν σε χρήμα, ενώ, είναι κομβικής σημασίας για την ευημερία των ανθρώπων και των κοινωνιών, συνεπώς, θα έπρεπε να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη για την χάραξη των επί μέρους πολιτικών.
Οι τρεις γυναίκες πολιτικοί υποστηρίζουν «ένα εναλλακτικό μέλλον που θα βασίζεται στην ευημερία και στην ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς».
Ειδικότερα, τόνισαν την ανάγκη νέων δεικτών που θα μετράνε και τις άυλες αξίες, τις κρίσιμες ποιοτικές παραμέτρους, οι οποίες δεν περιλαμβάνονται στον δείκτη ΑΕΠ, αφού αυτός προσμετρά μόνο την οικονομική μεγέθυνση. Εξάλλου, είναι πια κοινή παραδοχή ότι κάποιες φορές η λεγόμενη οικονομική μεγέθυνση είναι επιζήμια για το περιβάλλον και τους ανθρώπους. Επί πλέον, κάποιες επενδύσεις και οικονομικές δραστηριότητες πέραν του ονομαστικού πλούτου, που παράγουν, μπορεί να οξύνουν τις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες, διαβρώνοντας την πολύτιμη κοινωνική συνοχή και διακινδυνεύοντας το πολύτιμο και άυλο αγαθό της κοινωνικής ειρήνης. Προτείνουν, λοιπόν, έναν, περισσότερο εστιασμένο στο περιβάλλον και στην οικογένεια, δείκτη για την μέτρηση της ευημερίας μιας χώρας.
Για να έχουμε μία πιστότερη ακτινογραφία μιας σύγχρονης κοινωνίας, αλλά και των προοπτικών της, θα πρέπει να εισάγουμε και κοινωνικούς δείκτες, όπως υγεία, ευτυχία, κλπ, μαζί με τα νούμερα τού ΑΕΠ.
Εξειδικεύοντας την ατζέντα κοινωνικής ευημερίας ( “the well-being agenda”) έθεσαν τρία ζητήματα, που έχουν να αντιμετωπίσουν οι σύγχρονες κοινωνίες και να μετρηθούν οι επιδόσεις τους. Αυτά είναι: H κλιματική αλλαγή και η περιβαλλοντική κρίση, η αυξανόμενη ανισότητα και η πρόσβαση σε ψηφιακές υπηρεσίες.
Ατομική ευτυχία
Η Σκωτία έχει, ήδη, συντάξει, ψηφίσει και υιοθετήσει το ονομαζόμενο «πλαίσιο εθνικής επίδοσης» (National performance framework), για να μπορεί να μετρά τις επιδόσεις της στους συγκεκριμένους τομείς. Αυτό προβλέπεται να βοηθήσει, σημαντικά, στην υιοθέτηση των κατάλληλων και ενδεικνυόμενων πολιτικών.
Είναι αλήθεια ότι από τον 19ο αιώνα με την ανάπτυξη της οικονομίας της αγοράς και λόγω των οικονομικών μοντέλων, που χρησιμοποιήθηκαν (και χρησιμοποιούνται) για την κατανόηση τού οικονομικού φαινομένου, ο όρος ευημερία περιορίστηκε στο να σημαίνει αποκλειστικά και μόνο την υλική ευημερία (welfare), η οποία, ευθέως, συνδέεται με την παραγωγή, τα κέρδη, την οικονομική μεγέθυνση. Είναι δεδομένο ότι η οικονομική ανάπτυξη είναι ζωτικής σημασίας για παροχή τροφής και εισοδήματος, που θα επιτρέψει σε πληθυσμούς να ξεφύγουν από το φάσμα της ακραίας φτώχειας. Ωστόσο, είναι, επίσης, γνωστό ότι η υλική ευημερία δεν συμβαδίζει, πάντα, με βελτιώσεις σε άλλες σημαντικές συνιστώσες της ανθρώπινης ευτυχίας.
Μπορεί οι υλικές συνθήκες να βελτιώνονται, αλλά, να χειροτερεύουν άλλες παράμετροι της ευτυχίας (π.χ. η ποιότητα τού περιβάλλοντος που ζούμε, η ισορροπία εργασίας – προσωπικής ζωής, οι κοινωνικοί δεσμοί, οι διαπροσωπικές σχέσεις). Έχει, μάλιστα, καταδειχθεί από έρευνες ότι από ένα ποσό εισοδήματος και πάνω δεν επηρεάζεται (αυξάνεται) η υποκειμενική ατομική ευτυχία. Επί πλέον, έχει καταδειχθεί, από πλήθος ερευνών, ότι οι κοινωνικές και διαπροσωπικές μας σχέσεις συνιστούν απαραίτητες προϋποθέσεις και συνθήκες που συμβάλλουν και καθορίζουν σε μέγιστο βαθμό την ατομική μας ευτυχία.
Κατά τον γνωστό Ινδό οικονομολόγο και φιλόσοφο Amartya Sen, δεν είναι τα πράγματα που μας κάνουν καλό, αλλά, αυτά που μπορούμε να πετύχουμε με αυτά.
Συμπερασματικά και ανακεφαλαιώνοντας,
Η έννοια της ευημερίας στην πληρότητά της περιλαμβάνει την υλική ευημερία, αλλά και την ευημερία στις άυλες (αξιακές, συναισθηματικές, ψυχολογικές, κοινωνικές) διαστάσεις της.
Σύμφωνα, λοιπόν, με τις σύγχρονες θεωρίες η έννοια της ευημερίας μπορεί να γίνει αντιληπτή ως ένα τρίπτυχο ή σαν τρεις αλληλοτεμνόμενοι κύκλοι. (Cambridge Journal of Economics, Volume 41, Issue 4, July 2017, Pages 1123–1142)
Κάθε κύκλος εκφράζει μία από τις τρεις διαστάσεις της, ήτοι: την υλική ευημερία, την ευημερία των σχέσεων και την υποκειμενική αντίληψη ευτυχίας.
Καλύτερο μέλλον
Οι σύγχρονες ανάγκες υπαγορεύουν μία νέα αντίληψη και μια πληρέστερη προσέγγιση της έννοιας της ευημερίας. Η εισαγωγή και η χρήση, από τους οικονομολόγους και πολιτικούς, ενός τέτοιου δείκτη για την μέτρηση της επιτυχίας και των επιδόσεων μιας χώρας, είναι βέβαιο ότι θα επιτρέψει μια περισσότερο βαθιά, πλήρη και ακριβή γνώση και τον προσδιορισμό των επιτευγμάτων, αλλά και των προβλημάτων μιας χώρας. Συνεπακόλουθα, θα επιτρέψει την υιοθέτηση πιο αποτελεσματικών πολιτικών για τα όποια επί μέρους προβλήματα και αδυναμίες εντοπισθούν.
Ήδη, εδώ και μια, τουλάχιστον, δεκαετία διεθνείς οργανισμοί όπως ο ΟΗΕ διεξάγουν τακτικά έρευνες (σε περισσότερες από 40 χώρες κάθε φορά) για να μετρήσουν την «υποκειμενική αίσθηση ευτυχίας» (subjective well-being) στους πολίτες των χωρών αυτών. Άλλες μεταβλητές και δείκτες που ερευνώνται και μετρώνται είναι ο εθελοντισμός, η εμπιστοσύνη των πολιτών στην κυβέρνησή τους, στους θεσμούς, η εμπιστοσύνη μεταξύ των πολιτών, η εμπλοκή στα κοινά, οι πολιτιστικές υποδομές, η διαφθορά, η διαφάνεια.
Έχουμε και λέμε λοιπόν:
Αρτιότερα και πληρέστερα εργαλεία διάγνωσης για μία κοινωνία/χώρα/οικονομία.
Άρα αποτελεσματικότερες πολιτικές.
Άρα καλύτερο μέλλον.
Καλά μας Χριστούγεννα!
