Ιστορικά, τα πανεπιστήμια έχουν διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στην προώθηση της κοινωνικής κινητικότητας. Πιο πρόσφατα, όμως, και με ανησυχητικό τρόπο, τα είδαμε να μετατρέπονται σε μέσα ενίσχυσης προνομίων και ανισοτήτων. Μπροστά στις οικολογικές και οικονομικές προκλήσεις, πώς θα έπρεπε να διαμορφωθούν τα πανεπιστήμια του μέλλοντος; Γιατί τα χρειάζονται οι κοινωνίες;
Το παρόν άρθρο διερευνά το ερώτημα αυτό από ιστορική άποψη, εξετάζοντας τόσο την εξέλιξη των πανεπιστημίων ως θεσμών όσο και την εξέλιξη της ίδιας της ιδέας και της αποστολής των πανεπιστημίων και του ρόλου τους στην κοινωνία. Υποστηρίζω ότι τα πανεπιστήμια πρέπει να εξελιχθούν σε οικολογίες καινοτομίας για την άνθιση του ανθρώπου και του πλανήτη – σε κέντρα που, μπροστά στη συστημική αποδόμηση και κατάρρευση, προωθούν την πρακτική της αναγέννησης περιβάλλοντος (του εδάφους), εαυτού και κοινωνίας.
Οι παραδοσιακές εκπαιδευτικές δομές αποτυγχάνουν να εξοπλίσουν τους ηγέτες και τους επαγγελματίες με τη μετασχηματιστική εκπαίδευση που χρειάζονται για να αντιμετωπίσουν τις πολύπλοκες προκλήσεις της εποχής μας. Προκειμένου να αναβαθμίσουν τα μοντέλα και τις μεθοδολογίες τους από την «εκπαίδευση για την απασχόληση» στην «εκπαίδευση για την άνθιση του ανθρώπου», εκπαιδευτικοί και ηγέτες θα πρέπει να αναβαθμίσουν τις δικές τους εργαλειοθήκες. Αντί να μαθαίνουν αναλογιζόμενοι το παρελθόν, θα πρέπει να μαθαίνουν αντιλαμβανόμενοι και πραγματώνοντας το μέλλον όπως αυτό αναδύεται (ο ορισμός του “presencing” – παρουσίας). Χωρίς αυτή την αναβάθμιση της ικανότητας μάθησης και ηγεσίας, όλες οι ιδέες και οι συζητήσεις για διαρθρωτική μεταρρύθμιση θα παραμείνουν αφηρημένες και αναποτελεσματικές. Το αποτέλεσμα θα είναι ακόμα μια από τα ίδια…
Παρακάτω παρουσιάζω επτά προτάσεις για την εξέλιξη των πανεπιστημίων, τις αδυναμίες της παραδοσιακής εκπαίδευσης και τις αλλαγές που απαιτούνται ώστε η ανώτατη εκπαίδευση να φτάσει στο μέγιστο των δυνατοτήτων της.
Το παρόν κείμενο αποτελεί συμβολή στην ομάδα High Performing Systems For Tomorrow του ΟΟΣΑ, η οποία επικεντρώνεται στο πώς μπορούν να επαναπροσδιοριστούν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα ενόψει της τεχνητής νοημοσύνης. Όπως το έθεσε ένα από τα μέλη της, ο Olli-Pekka Heinonen, Γενικός Διευθυντής του Διεθνούς Απολυτηρίου (IB) και πρώην Υπουργός Παιδείας της Φινλανδίας:
«Τα πανεπιστήμια βρίσκονται σε μια δύσκολη κατάσταση. Οι κοινωνικές αλλαγές τα πιέζουν να μετασχηματιστούν και να επανεφεύρουν τον εαυτό τους – αλλά όταν δέχονται επίθεση, τείνουν να ακινητοποιούνται και να αμύνονται. Η πρόταση του Otto Scharmer, να προσδιοριστούν τα πανεπιστήμια ως οικολογίες καινοτομίας για την ανθρώπινη και πλανητική ευδοκίμηση, είναι τόσο επίκαιρη όσο και πολύτιμη. Το πανεπιστήμιο είναι η προφανής απάντηση στο ερώτημα πού πρέπει να στραφεί κανείς για να διδαχθεί και να συμβάλει στις λύσεις των υπαρκτών υπαρξιακών απειλών για την ανθρωπότητα και στο πώς να αξιοποιήσει τις ανθρώπινες δυνατότητες στο μέγιστο δυνατό βαθμό.»
Σχήμα 1: Το γλυπτό «Ο Αλχημιστής» στο MIT (Πηγή: απόσπασμα από το MITx u-lab)
1. Η ιδέα του Πανεπιστημίου: Από τη μετάδοση της γνώσης στην πράξη του μετασχηματισμού
Η ιδέα του πανεπιστημίου έχει εξελιχθεί μέσα από διάφορα στάδια. Στον δυτικό κόσμο, αυτή η εξέλιξη πήρε περίπου την εξής μορφή:
Σχήμα 2: Η Εξέλιξη του Πανεπιστημίου: Ιδέες και Υποδομές
Το πανεπιστημιακό μοντέλο του 21ου αιώνα που αρχίζει να διαμορφώνεται, οφείλει να θεμελιώσει την έρευνα και τη διδασκαλία στην πρακτική της αναγέννησης του περιβάλλοντος, του εαυτού και των κοινωνικών συστημάτων. Οφείλει να καλλιεργεί τη συνειδητότητα και τη δημιουργικότητα μέσω της έκθεσης σε πραγματικές προκλήσεις και πεδία βιωματικής εξάσκησης και εφαρμογής.
Σύμφωνα με την Έκθεση Ανθρώπινης Ανάπτυξης του ΟΗΕ (UNDP) για το 2024, τα δύο τρίτα των ανθρώπων παγκοσμίως δηλώνουν πρόθυμοι να θυσιάσουν μέρος του προσωπικού τους εισοδήματος για να αντιμετωπιστεί η κλιματική αλλαγή. Ωστόσο, το ίδιο ποσοστό νιώθει πλήρη αδυναμία, πιστεύοντας ότι οποιαδήποτε δράση αναλάβουν δεν θα έχει ουσιαστικό αντίκτυπο.
Αυτό το χάσμα – μεταξύ της προθυμίας για δράση και της αντιλαμβανόμενης αδυναμίας – χρειάζεται να αντιμετωπιστεί από τα πανεπιστήμια του 21ου αιώνα. Αν δεν γεφυρώσουμε αυτό το χάσμα μεταξύ γνώσης και πράξης, κινδυνεύουμε να παράγουμε περισσότερη γνώση αποκομμένη από τη δράση – με άλλα λόγια: περισσότερα «μηχανήματα θερμού αέρα», περισσότερα από τα ίδια.
2. Ένα ηγετικό κενό μπροστά στην αποδιοργάνωση
Ζούμε σε μια εποχή μαζικής θεσμικής και ηγετικής αποτυχίας, όπως φανερώνει η παγκόσμια δυσπιστία απέναντι στους κυρίαρχους θεσμούς. Κανένας οργανισμός – κυβέρνηση, επιχείρηση, πολυμερές ίδρυμα – ή ακόμη και η Κοινωνία των Πολιτών (ΚτΠ), δεν μπορεί να λύσει μόνος του τα μεγαλύτερα προβλήματα.
Ως ερευνητής δράσης με έδρα το ΜΙΤ, έχω συνεργαστεί με ηγετικές ομάδες σε όλους τους τομείς και έχω παρατηρήσει από πρώτο χέρι το ηγετικό κενό. Οι ηγέτες σήμερα δεν διαθέτουν τα εργαλεία και τις πρακτικές που απαιτούνται για να επιφέρουν συστημικές αλλαγές σε διατομεακό επίπεδο. Τα πανεπιστήμια, ακόμη και αν βρίσκονται υπό επίθεση, δεν αρκεί να υπερασπίζονται απλώς το υπάρχον καθεστώς. Οφείλουν να αναλάβουν ενεργό ρόλο στην κάλυψη αυτού του κενού, επαναπροσδιορίζοντας τον τρόπο εκπαίδευσης για την ηγεσία, τη συνεργασία και τον μελλοντικό συστημικό μετασχηματισμό.
3. Το πρόβλημα με την παραδοσιακή εκπαίδευση στη διοίκηση
Για να καταδείξουμε τα ξεπερασμένα μοντέλα μάθησης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, ας δούμε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα: τη διοικητική εκπαίδευση στις σχολές διοίκησης επιχειρήσεων. Αν και είναι απλώς ένα από τα πολλά παραδείγματα, παρόμοιες παρατηρήσεις ισχύουν για τη μηχανική, τις θετικές (STEM) αλλά και τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες. Κατά την εμπειρία μου, η σημερινή πανεπιστημιακή και διοικητική εκπαίδευση υπερτιμά τρία πράγματα και υποτιμά τρία άλλα:
Α) Υπερεκτιμούμε τη γνώση και υποτιμούμε τη μη γνώση
Έχοντας αφιερώσει τη μισή επαγγελματική μου ζωή στη δημιουργία γνώσης, μου είναι δύσκολο να το πω, αλλά η γνώση είναι υπερεκτιμημένη. Το λέω αυτό επειδή πολλά από τα πράγματα που έχουν μεγαλύτερη σημασία στην ηγεσία και τη λήψη αποφάσεων είναι πράγματα που δεν γνωρίζουμε. Συγκεκριμένα, δεν γνωρίζουμε το μέλλον. Κανείς δεν το γνωρίζει. Ωστόσο, ως φορείς αλλαγής και ηγέτες, πρέπει να ενεργούμε στο παρόν, με την καλύτερη δυνατή κρίση, προβλέποντας όσα επίκεινται.
Η μη-γνώση είναι η ικανότητα να αγκαλιάζουμε την αβεβαιότητα – να ακούμε, να αισθανόμαστε και να συν-αισθανόμαστε από μια βαθύτερη θέση. Το να προσεγγίζουμε την άγνοιά μας είναι το βασικό στοιχείο όλων των σημαντικών επιχειρηματικών εγχειρημάτων και της ιδιαίτερης δημιουργικότητας, επιτρέποντάς μας να παράγουμε κάτι πραγματικά πρωτοποριακό. Στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, η ανάπτυξη της ικανότητας να ακούμε, να αισθανόμαστε, να συναισθανόμαστε και να συντονιζόμαστε με αυτό που δεν γνωρίζουμε ακόμη αναδεικνύεται σε πρωταρχική ικανότητα μάθησης και ηγεσίας.
Β) Υπερεκτιμούμε την άνεση και υποτιμούμε τη δυσφορία
Όποιος ασχολείται με την ανάπτυξη ηγεσίας το γνωρίζει αυτό: όσο οι ηγέτες παραμένουν στη ζώνη άνεσής τους, δεν μαθαίνουν τίποτα που μπορεί να οδηγήσει σε ουσιαστική αλλαγή. Η αλλαγή συμπεριφοράς απαιτεί να κλίνουμε προς την άβολη κατάσταση.
Είναι φυσικό να εκτιμάμε τη βολή και να διστάζουμε μπροστά στη δυσφορία. Όμως, για να είμαστε αμείλικτα ειλικρινείς ως προς το πού το υπάρχον σύστημα έχει αποτύχει και πού αναδύονται νέες προκλήσεις και ευκαιρίες, χρειάζεται να εμπλεκόμαστε σε διαδικασίες συλλογής δεδομένων και αισθητηριακής πρόσληψης που δεν περιορίζονται από τη δική μας αίσθηση άνεσης ή δυσφορίας. Αν η αντίληψή μας περιορίζεται σε δεδομένα που προέρχονται μόνο από τη ζώνη άνεσής μας, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα παραμείνουμε εγκλωβισμένοι σε παλιά πρότυπα συμπεριφοράς, εμποδίζοντας οτιδήποτε πραγματικά νέο να εισέλθει στο πεδίο της προσοχής μας.
Γ) Υπερεκτιμούμε τη δράση και υποτιμούμε τη μη δράση (ακινησία)
Όσοι από εμάς εκπαιδεύτηκαν σε σχολές διοίκησης επιχειρήσεων ή μηχανικών δυσκολευόμαστε να αποδεχτούμε την ιδέα ότι η δράση δεν είναι πάντα η καλύτερη επιλογή. Εξάλλου, η δράση δεν είναι το ζητούμενο αν θέλει κανείς να σημειώσει πρόοδο;
Αλλά αναλογιστείτε το εξής: όταν μεταπηδούμε από την πρόκληση στη δράση χωρίς παύση, τι κάνουμε στην ουσία; Αντιδρούμε. Συνήθως, επαναλαμβάνοντας τα ίδια. Και αυτό ακριβώς βλέπουμε να εκτυλίσσεται σήμερα στους θεσμούς – οι ηγέτες είναι εγκλωβισμένοι στα μοτίβα του παρελθόντος. Ένα τέτοιο μοτίβο μπορεί να πάρει τη μορφή «παράλυσης της ανάλυσης» (υπερανάλυση χωρίς πράξη) ή της άκριτης δράσης (χρήση ενός «αλυσοπρίονου» χωρίς προσοχή και μάθηση από το αποτύπωμα που αφήνει).
Στα σημερινά πανάκριβα περιβάλλοντα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, όπου όλοι κινούνται σε φρενήρεις ρυθμούς για να μεγιστοποιήσουν την απόδοση της επένδυσής τους (ROI), δεν υπάρχει σχεδόν καθόλου χώρος ή χρόνος για στοχασμό, περισυλλογή και εσωτερική ησυχία. Κι όμως, η ικανότητα να εκτιμά κανείς την «παύση» (τη μη-δράση) ήταν και παραμένει η πρωτεύουσα οδός προς κάθε βαθύ δημιουργικό έργο.
Επανεξισορρόπηση όσων υπερεκτιμούμε και υποτιμούμε
Το σημερινό παράδειγμα διοίκησης υπερεκτιμά τη γνώση, τη άνεση και τη δράση – ενώ υποτιμά τη μη-γνώση, τη δυσφορία και τη μη-δράση. Προχωρώντας προς τα εμπρός, πρέπει να μάθουμε να εξισορροπούμε αυτές τις πολικότητες. Ένας καλός ηγέτης, διαμορφωτής αλλαγών, πρέπει να είναι γνώστης και των έξι ικανοτήτων:
Γνώση και ικανότητα αποδοχής της μη-γνώσης· άνεση και προθυμία να στρέφεται στη δυσφορία· τη δράση και την ικανότητα πρόσβασης στις βαθύτερες πηγές δημιουργικότητας μέσω της ακινησίας (της στάσης, της παύσης). Το μέλλον της μάθησης και της ηγεσίας θα εξαρτηθεί από την ικανότητά μας να επαναφέρουμε την ισορροπία αυτών των ιδιοτήτων. Αυτό ισχύει τόσο για τους πανεπιστημιακούς ηγέτες όσο και για τους εκπαιδευτικούς και τους φοιτητές – με άλλα λόγια, για όλους τους τύπους μαθητών στο σύστημα.
Σχήμα 3: Τα περιβάλλοντα μάθησης του 21ου αιώνα πρέπει να επανεκτιμήσουν την αξία αυτών των αντιθέσεων
4. Το τυφλό σημείο της τεχνητής νοημοσύνης και το μέλλον της μάθησης
Στην εποχή μας, η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) χρησιμοποιείται για την αναδιαμόρφωση, τον ανασυνδυασμό και την τροποποίηση των υφιστάμενων συνόλων γνώσεων. Καθώς η διαφημιστική εκστρατεία γύρω από αυτήν διανύει τον συνήθη κύκλο της, αρχίζουμε να βλέπουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια ποια είναι η πραγματική δύναμη της (και της επερχόμενης AGI), καθώς και ορισμένους από τους περιορισμούς της.
Ποιο είναι το ένα πράγμα που γνωρίζουμε ότι βρίσκεται στο τυφλό σημείο της ΤΝ; Με μια λέξη: το μέλλον. Ή για να είμαστε πιο ακριβείς: εκείνο το μέρος του μέλλοντος που δεν μπορεί να αναχθεί σε τροποποίηση σχεσιακών πιθανοτήτων του παρελθόντος. Είναι εκείνο το μέρος του μέλλοντος που, όπως το έθεσε κάποτε ο Μάρτιν Μπούμπερ, «παραμένει στην ανάγκη μας» για να το αισθανθούμε, να το ενσαρκώσουμε και να το πραγματοποιήσουμε.
Με άλλα λόγια: το τυφλό σημείο της ΤΝ είναι η έμφυτη ανθρώπινη ικανότητα για βαθιά δημιουργικότητα. Δεν είναι σε θέση να αξιοποιήσει το λανθάνον δυναμικό που απαιτεί την ανθρώπινη πράξη από καρδιάς. Όπως το συνοψίζει ο Andreas Schleicher, Διευθυντής Εκπαίδευσης και Δεξιοτήτων στον ΟΟΣΑ: «Αν θέλουμε να παραμείνουμε μπροστά από τις τεχνολογικές εξελίξεις, πρέπει να ανακαλύψουμε και να καλλιεργήσουμε τις ιδιότητες που είναι μοναδικές στην ανθρώπινη φύση μας και οι οποίες συμπληρώνουν, αντί να ανταγωνίζονται, τις ικανότητες που έχουμε δημιουργήσει στους υπολογιστές μας. Τα σχολεία πρέπει να διαμορφώνουν ανθρώπους πρώτης κατηγορίας, όχι ρομπότ δεύτερης κατηγορίας».
Ως εκ τούτου, όπως ήδη βλέπουμε σε πολλά μέρη, το μέλλον της μάθησης και της ηγεσίας θα απαιτήσει από την εκπαίδευση να καλλιεργήσει πρακτικές όπως η γενεσιουργός ακρόαση, η βαθιά αισθητηριακή πρόσληψη και η ταχεία κυκλική πρωτοτυποποίηση – δεξιότητες που μας επιτρέπουν να συντονιζόμαστε και να δρούμε από το μέλλον καθώς αυτό αναδύεται. Παρουσιάζω παραδείγματα παρακάτω.
5. Τα Πανεπιστήμια ως οικοσυστήματα καινοτομίας: Εισπνοή, Εκπνοή
Ένα πανεπιστήμιο που δεν είναι σε θέση να συνδεθεί με τις βαθιές προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο πλανήτης μας και να καινοτομήσει για την αντιμετώπισή τους, δεν είναι πανεπιστήμιο – τουλάχιστον όχι αυτό που απαιτεί ο 21ος αιώνας: ένα πανεπιστήμιο που συνδέει τη διδασκαλία και την έρευνα με την πράξη της αναγέννησης του περιβάλλοντος, της κοινωνίας και του εαυτού.
Σε μια εποχή που η ανεξαρτησία των πανεπιστημίων αμφισβητείται, δεν αρκεί να υπερασπιζόμαστε το υπάρχον καθεστώς. Χρειάζεται να επαναπροσδιορίσουμε το πανεπιστήμιο ως ένα οικοσύστημα καινοτομίας, μέσω ενός δικτύου κέντρων, βαθιά ριζωμένο στα θεμέλια της προσωπικής, οικολογικής και κοινωνικής ανανέωσης.
Τι θα χρειαστεί για να ανανεωθεί το πανεπιστήμιο για τον αιώνα μας και τις προκλήσεις του;
Θα χρειαστούν τρεις βασικές μετατοπίσεις, οι οποίες βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη και δοκιμάζονται σε όλο τον κόσμο, συχνά στα περιθώρια του τρέχοντος συστήματος. Αυτές είναι:
– Μια εξωτερική μετατόπιση του χώρου μάθησης, από την τάξη στον πραγματικό κόσμο: Τα πανεπιστήμια πρέπει να ενσωματώσουν τη μάθηση σε ταξίδια εμβάθυνσης και συμμετοχικής δράσης που φέρνει τους φοιτητές στην πρώτη γραμμή της κοινωνικής καινοτομίας.
– Μια εσωτερική μετατόπιση του τρόπου μάθησης, από το νου στην καρδιά και από εκεί στο χέρι: Η εκπαίδευση πρέπει να προχωρήσει πέρα από τις διανοητικές ασκήσεις και να εμπλακεί στην πράξη της αναγέννησης και του μετασχηματισμού.
– Μια διαπροσωπική μετατόπιση στον χώρο της μάθησης, μέσω της εξάσκησης της βαθιάς ακρόασης και του γενεσιουργού διαλόγου, με τρόπους που μεταμορφώνουν το πώς συνομιλούμε, σκεφτόμαστε και ενεργούμε μαζί.
Η βασική διεργασία ενός τέτοιου ζωντανού οικοσυστήματος μπορεί να νοηθεί ως αναπνευστική διαδικασία:
- Εισπνοή: Οι εκπαιδευόμενοι πραγματοποιούν βαθιά ταξίδια προς τις πρώτες γραμμές της αναστάτωσης, στους τόπους καινοτομίας και υψηλού δυναμικού, για να ακούν, να αισθάνονται σε βάθος και να στηρίζουν πρωτοβουλίες καινοτομίας βασισμένες στη βιωματική μάθηση.
- Εκπνοή: Επιστρέφοντας στη πανεπιστημιούπολη από αυτή την εμβάθυνση, αυτοί και οι συνάδελφοί τους αρχίζουν να ερμηνεύουν όσα βίωσαν, μαζί με άλλες ομάδες και πρωτοπόρους στο τομέα.
Αυτός ο κύκλος αναπνοής μετατρέπει τα πανεπιστημιακά οικοσυστήματα σε ζωντανά εργαστήρια αναδυόμενων μελλοντικών δυνατοτήτων, αντάξιων της ύψιστης δέσμευσης των μαθητών τους.
Ενώ το μεσαιωνικό πανεπιστήμιο οριζόταν από τη διάκρισή του και τον διαχωρισμό του από την κοινωνία, το πανεπιστήμιο του 21ου αιώνα είναι το λογικό καταστάλαγμα μιας χιλιόχρονης διαδικασίας ανοίγματος. Αυτό το διαρθρωτικό άνοιγμα των εκπαιδευτικών θεσμών μπορεί να νοηθεί ως αναστροφή: αυτό που κάποτε υπήρχε ξεχωριστά από την κοινωνία, τώρα αναδύεται μέσα από μια βαθιά διαδικασία ανοίγματος προς την κοινωνική και κοινοτική πραγματικότητα. Η αναπνευστική διαδικασία του οικοσυστήματος καινοτομίας που περιγράφηκε παραπάνω συνδυάζει αυτό το άνοιγμα και την εμβάπτιση στις κοινωνικές προκλήσεις (εισπνοή) με υποδομές υψηλής ποιότητας που υποστηρίζουν την καινοτομία και τη μάθηση (εκπνοή).
6. Από το Πανεπιστήμιο ως Θεσμό στο Πανεπιστήμιο ως διεργασία και σκοπό
Η καταγωγή του πανεπιστημίου συχνά αποδίδεται στη μεσαιωνική εποχή. Αν το μεσαιωνικό πανεπιστήμιο εξυπηρετούσε μια φεουδαρχική κοινωνία και το νεωτερικό πανεπιστήμιο οικοδομήθηκε για τη βιομηχανική εποχή του 19ου και 20ού αιώνα, ποια μορφή πρέπει να πάρει το πανεπιστήμιο του 21ου αιώνα, εν μέσω μιας ταχέως επιταχυνόμενης πλανητικής πολυκρίσης – μιας κρίσης που σε μεγάλο βαθμό τροφοδοτείται από τα ίδια τα βιομηχανικά παραδείγματα σκέψης τα οποία τα σημερινά πανεπιστημιακά συστήματα εξακολουθούν να αναπαράγουν;
Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, πρέπει να λάβουμε υπόψη μια βαθύτερη και πιο ποικιλόμορφη γενεαλογία μαθησιακών παραδόσεων ανά τον κόσμο, που από παλιά ενσωμάτωναν την ηθική, την κοινωνική και την οικολογική μάθηση.
Για να οραματιστούμε το επόμενο στάδιο, χρειάζεται να υπερβούμε την καθαρά θεσμική σκοπιά και να επανασυνδεθούμε με την βαθύτερη ουσία του πανεπιστημίου – με την ζώσα, πυρηνική του διεργασία και τον θεμελιώδη του σκοπό. Μέσα από αυτό το πρίσμα, το πανεπιστήμιο αναδύθηκε από ένα ποικιλόμορφο μωσαϊκό πολιτισμών και παραδόσεων ανά τους αιώνες και τις ηπείρους. Ανάμεσά τους:
- Το Πανεπιστήμιο της Ταξίλα (Ινδία, 5ος αι. π.Χ.)
- Η Ακαδημία των Αθηνών (387 π.Χ.)
- Οι Κομφουκιανές Ακαδημίες (Κίνα, 2ος αι. π.Χ.)
- Ο Οίκος της Σοφίας (Βαγδάτη, 8ος–13ος αι. μ.Χ.)
- Το Πανεπιστήμιο του Τιμπουκτού (Μάλι, 12ος–16ος αι. μ.Χ.)
- Οι Γνώσεις των Ιθαγενών (Αμερική, Αφρική, Αυστραλία, Πολυνησία, επί χιλιετίες)
Παρά τις πολλές τους διαφορές, αυτά τα οικοσυστήματα γνώσης μοιράζονται κάποια βασικά χαρακτηριστικά:
- Η μάθηση ξεκινά με τον διάλογο και την εμβάθυνση – είτε κάτω από τα δέντρα της Ακαδημίας των Αθηνών μέσω σωκρατικού διαλόγου, είτε μέσα από εντατική μελέτη και αντιπαράθεση κειμένων στην Ταξίλα, είτε στην πραγματική άσκηση διακυβέρνησης και ηθικής στην κομφουκιανή παράδοση.
- Η ηθική σοφία και η τεχνική εμπειρογνωμοσύνη ενσωματώνονται αντί να διαχωρίζονται – όπως φαίνεται στον Οίκο της Σοφίας, όπου οι λόγιοι όχι μόνο προήγαγαν τα μαθηματικά και την ιατρική, αλλά και στοχάζονταν πάνω στις ηθικές και φιλοσοφικές επιπτώσεις τους
- Η ακαδημία είναι ενσωματωμένη στην κοινωνία και τη φύση, και όχι αποκομμένη από αυτές – αντικατοπτρίζεται στους μελετητές του Τιμπουκτού, οι οποίοι συμβούλευαν τους τοπικούς ηγέτες, και στα συστήματα γνώσης των ιθαγενών, όπου η σοφία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την οικολογική διαχείριση.
- Η εκπαίδευση δεν είναι παθητική μετάδοση γνώσης, αλλά ενεργός διαδικασία δημιουργίας γνώσης και εξελικτικής αλλαγής – αρχή που ενσαρκώνεται στην πρακτική μάθησης των ιθαγενών, μέσα από την αφήγηση, την εμπειρία και τη κοινοτική επίλυση προβλημάτων.
Στην ουσία, αυτές οι ιστορικές ρίζες δείχνουν προς μια πιο γειωμένη και ολιστική σύνδεση ανάμεσα στη γνώση, την πράξη και την ύπαρξη – μια σύνδεση που συνδυάζει την τεχνική δεξιότητα με τον διάλογο, την προσωπική καλλιέργεια και την ηθική επάρκεια.
Πώς πρέπει να είναι το Πανεπιστήμιο του 21ου Αιώνα;
Ένα πανεπιστήμιο ριζωμένο σε αυτή την διευρυμένη επιστημολογία θα πρέπει να εστιάζει σε:
- Μάθηση ως καινοτομία: μέσω μιας διαδικασίας αισθητηριακής αντίληψης, ενσάρκωσης και υλοποίησης του αναδυόμενου μέλλοντος, ευθυγραμμίζοντας την προσοχή, την πρόθεση και τη δράση.
- Μμάθηση ως φροντίδα του πλανήτη: συνδέοντας τη επιστημονική γνώση τόσο με τις προκλήσεις της εποχής μας όσο και με τα θεμέλια των παραδόσεων σοφίας διαπολιτισμικά.
- Μάθηση ως οριζόντια (τεχνική) και κάθετη (εσωτερική) ανάπτυξη: αξιοποιώντας τεχνολογίες κοινωνικής καινοτομίας αιχμής και πεδία πρακτικής βασισμένα στις κοινωνικές τέχνες.
Επανασύνδεση με τις ρίζες: Από τον θεσμό στη ζωντανή διαδικασία
Για να ανταποκριθούν στις προκλήσεις της εποχής μας, τα πανεπιστήμια πρέπει να επανασυνδεθούν όχι μόνο με τις θεσμικές τους ρίζες (το μεσαιωνικό πανεπιστήμιο) αλλά και με τις βαθύτερες, οικουμενικές τους ρίζες σε μια διεργασία καλλιέργειας του περιβάλλοντος, της κοινωνίας και του εαυτού – του πλανήτη, των ανθρώπων και της προσωπικής πράξης.
Είναι ενδιαφέρον ότι οι λέξεις humus (χώμα), humanity (ανθρωπότητα) και humility (ταπεινότητα) έχουν την ίδια ετυμολογική ρίζα: το ινδοευρωπαϊκό ghom-, που σημαίνει «γη» ή «έδαφος/περιβάλλον». Αυτή η ρίζα γέννησε λέξεις σχετικές με το χώμα, τη γη και τον άνθρωπο. Η γλωσσική αυτή σύνδεση αποκαλύπτει κάτι βαθύ: όπως οι άνθρωποι προέρχονται από τη γη και παραμένουν ριζωμένοι σε αυτή (humus), έτσι πρέπει να συμβαίνει και με τα πανεπιστήμια. Υπό αυτή την έννοια, η ταπεινοφροσύνη δεν έχει να κάνει με την υποταγή αλλά με τη βαθιά σύνδεση με το έδαφος της πραγματικότητας – τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά με την έννοια της βαθιάς συστημικής σκέψης.
Αυτό το πνεύμα της ταπεινότητας και ανθρωπιάς είναι που πρέπει να ανακτήσει η τριτοβάθμια εκπαίδευση – μεταβαίνοντας από ένα εξαντλητικό μοντέλο γνώσης σε ένα αναγεννητικό. Για να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων του αιώνα μας, τα πανεπιστήμια πρέπει να γίνουν καταλύτες για την ανθρώπινη και πλανητική άνθιση.
7. Το ελλείπον «ενδιάμεσο λογισμικό»: Υποδομές για την αναγέννηση του περιβάλλοντος, της κοινωνίας και του εαυτού μας
Στις ΗΠΑ και σε πολλές άλλες περιοχές του κόσμου, τα ιδρύματα ανώτατης εκπαίδευσης έχουν βιώσει σημαντική πτώση στις εγγραφές φοιτητών την τελευταία δεκαετία. Παράλληλα, έχει σημειωθεί αύξηση στα ποσοστά απουσιών τόσο μαθητών όσο και δασκάλων. Για παράδειγμα, στις χώρες του ΟΟΣΑ, περίπου το 30% των εγγεγραμμένων μαθητών δεν παρακολουθούν πλέον σχολείο. Υπάρχουν ακόμη στα χαρτιά, αλλά δεν εμφανίζονται στην τάξη. Εκτός των χωρών του ΟΟΣΑ, αυτό το ποσοστό είναι συνήθως ακόμη υψηλότερο. Οι τάσεις αυτές συνιστούν μια τεράστια μαζική κρίση για τα εκπαιδευτικά συστήματα που παραμένουν εγκλωβισμένα σε παλαιές μορφές λειτουργίας που έχουν πλέον χάσει τη χρησιμότητά τους.
Τι θα απαιτούσε η εφαρμογή των επτά προτάσεων που παρουσιάσαμε εδώ;
Πιστεύω ότι τα πανεπιστήμια πρέπει να επενδύσουν σε ένα υποστηρικτικό κοινωνικό «ενδιάμεσο λογισμικό» – στους θεσμούς και τα δίκτυα που λειτουργούν ως γέφυρες μεταξύ ακαδημαϊκού χώρου και κοινωνίας.
Ο ρόλος του κοινωνικού «ενδιάμεσου λογισμικού» στην Ανώτατη Εκπαίδευση
Ο όρος middleware (ενδιάμεσο λογισμικό) έχει πρόσφατα εφαρμοστεί και σε άλλους τομείς εκτός της τεχνολογίας. Στο πλαίσιο που συζητάμε εδώ, ο όρος αναφέρεται στις συνθήκες που καθιστούν δυνατή τη λειτουργία σε δύο βασικές διαστάσεις ενός πανεπιστημιακού οικοσυστήματος:
- Την ποιότητα του οικοσυστήματος – Το βάθος και η ποικιλομορφία των εταίρων που προσφέρουν ουσιαστικές ευκαιρίες βιωματικής μάθησης και η φύση των σχέσεών τους.
- Την ποιότητα των υποστηρικτικών χώρων και των πρακτικών διεξαγωγής – Τεχνολογίες κοινωνικής καινοτομίας αιχμής, όπως πρακτικές αναστοχασμού, γενεσιουργοί διάλογοι και ακρόαση και χώροι που μεταμορφώνουν τις μαθησιακές σχέσεις από συναλλακτικές σε μετασχηματιστικές.
Στα περισσότερα πανεπιστήμια, αυτά τα στοιχεία παραμένουν άγνωστα, αναξιοποίητα ή/και υποχρηματοδοτούμενα.
Τρία Επίπεδα Βιωματικής Μάθησης
Για να αναδείξουμε τη σημασία του κοινωνικού ενδιάμεσου λογισμικού, ας εξετάσουμε πώς οι εμπειρίες βιωματικής μάθησης καλλιεργούν διαφορετικούς τύπους και βάθη δέσμευσης και πράξης.
Σχήμα 4: Τρία επίπεδα βιωματικής μάθησης
Στο επίπεδο 1, «μάθηση σε προσχεδιασμένο πλαίσιο» (μερική πράξη), οι φοιτητές συμμετέχουν σε εμπειρίες οργανωμένες από το πανεπιστήμιο, με προκαθορισμένα έργα και υποστηρικτικές ρυθμίσεις. Βιώνουν νέα περιβάλλοντα χωρίς να τα διαμορφώνουν ενεργά, όπως π.χ. φοιτητές διοίκησης που συνεργάζονται με διεθνείς εταιρείες σε ήδη προετοιμασμένα πλαίσια.
Στο επίπεδο 2, «βιωματική μάθηση με εμβάθυνση» (διευρυμένη πράξη), οι φοιτητές αναλαμβάνουν μεγαλύτερη ευθύνη, δουλεύοντας σε μικρές ομάδες για να επιλύσουν πραγματικές προκλήσεις με πελάτες. Αυτό απαιτεί προσαρμοστικότητα και δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων, όπως στα εργαστήρια βιωματικής μάθησης του MIT Sloan, όπου οι φοιτητές συνεργάζονται με εταίρους με ελάχιστη αλλά στοχευμένη υποστήριξη από το διδακτικό προσωπικό.
Στο επίπεδο 3, «μετασχηματιστική μάθηση» (αναγεννητική πράξη), η μάθηση γίνεται συστημική και αναγεννητική, ενσωματώνοντας βαθιά ακρόαση, γενεσιουργό διάλογο και συστημική αντίληψη. Προγράμματα όπως το MIT u-lab και το UNDP Action Learning Lab χρησιμοποιούν πρακτικές όπως «περιπάτους ενσυναίσθησης», γενεσιουργά εργαστήρια μελετών περίπτωσης και πρακτικές “presencing” για να καλλιεργήσουν τη βαθιά αλλαγή και την ηγεσία.
Καλλιέργεια του κοινωνικού εδάφους
Τα τρία είδη βιωματικής μάθησης διαφέρουν ως προς το βάθος της πράξης που προσφέρουν στους φοιτητές: μερική, διευρυμένη ή αναγεννητική. Όσο βαθύτερο το επίπεδο εμπλοκής και προσωπικής πράξης του μαθητή, τόσο μεγαλύτερη η μετάβαση από τη συσσώρευση γνώσης στον ενσωματωμένο μετασχηματισμό.
Τα περισσότερα πανεπιστήμια λειτουργούν στο επίπεδο 1, και λίγα έχουν φτάσει στο επίπεδο 2. Η πραγματικά μετασχηματιστική μάθηση – η μάθηση δράσης επιπέδου 3 – απαιτεί ισχυρή θεσμική δέσμευση για την καλλιέργεια του «κοινωνικού εδάφους» – των χώρων και των πρακτικών – που καθιστούν δυνατές αυτές τις μαθησιακές διεργασίες. Η καλλιέργεια αυτή σημαίνει:
- Επένδυση σε οικοσυστήματα εταίρων βιωματικής μάθησης αντί για αποσπασματικά εταιρικά έργα.
- Ενίσχυση μακροχρόνιων σχέσεων μεταξύ φοιτητών, διδακτικού προσωπικού και εξωτερικών φορέων αλλαγής.
- Καλλιέργεια στοχευμένων υποστηρικτικών χώρων και ηγετικών πρακτικών για βαθιές αλλαγές.
Για να συνοψίσουμε, ας δούμε τις δύο παρακάτω εικόνες:
Σχήμα 5: Το Κοινωνικό Πεδίο: Κοινωνικά Συστήματα και Κοινωνικό Έδαφος
Το Σχήμα 5 απεικονίζει το κοινωνικό πεδίο ως συνδυασμό κοινωνικών συστημάτων (ό,τι βλέπουμε, μετράμε και καταγράφουμε πάνω από το έδαφος) και του κοινωνικού εδάφους (οι ρίζες που είναι αόρατες: η ποιότητα της επίγνωσης και των σχέσεων).
Σχήμα 6: Επτά Ηγετικές Πρακτικές, Τρία Επίπεδα Βιωματικής Μάθησης
Το Σχήμα 6 εφαρμόζει τη διάκριση μεταξύ κοινωνικών συστημάτων και κοινωνικού εδάφους στη συζήτηση που προηγήθηκε. Το μεγαλύτερο μέρος των δραστηριοτήτων εκτυλίσσεται στην πλευρά του κοινωνικού εδάφους. Τα βαθύτερα επίπεδα βιωματικής μάθησης απαιτούν μια πιο εκλεπτυσμένη γνώση και άσκηση των επτά κοινωνικών ηγετικών πρακτικών που θεωρούμε πιο καθοριστικές για την καλλιέργεια και τη μετατόπιση της ποιότητας της συλλογικής σκέψης, συνομιλίας και δράσης: επίγνωση, ακρόαση, συν-αισθητική αντίληψη, παρουσία, συν-οραματισμός, συν-δημιουργία και συν-διοίκηση.
Στην ουσία, τα διαφορετικά επίπεδα βιωματικής μάθησης διαφέρουν ως προς το πόσο βαθιά εμπλέκουν την προσωπική πράξη των φοιτητών με την καλλιέργεια του κοινωνικού εδάφους (την ποιότητα των σχέσεων).
Οι σπόροι του Πανεπιστημίου του 21ου Αιώνα είναι ήδη εδώ
Αν τα πανεπιστήμια θέλουν να ανταποκριθούν στις προκλήσεις της πολυκρίσης, πρέπει να προχωρήσουν πέρα από την απλή μετάδοση της γνώσης. Φανταστείτε ένα πανεπιστήμιο που:
- Θεμελιώνει τη μάθηση και την έρευνα στον προσωπικό, διαπροσωπικό και πλανητικό μετασχηματισμό.
- Γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα στην πλανητική πολυκρίση και τα ξεπερασμένα παραδείγματα και εργαλεία σκέψης.
- Επαναφέρει την ισορροπία ανάμεσα σε όσα υπερεκτιμούμε (γνώση, άνεση, δράση) και όσα υποτιμούμε (μη-γνώση, δυσφορία, ακινησία) μέσα από νέα μαθησιακά περιβάλλοντα.
- Συνδυάζει νου, καρδιά και χέρια για να καλλιεργεί πρώτης κατηγορίας ανθρώπους, όχι δεύτερης κατηγορίας ρομπότ.
- Λειτουργεί ως «αναπνευστικό» οικοσύστημα καινοτομίας – με τους φοιτητές να εμβαπτίζονται στην πρώτη γραμμή της κοινωνικής καινοτομίας και στη συνέχεια να αξιοποιούν αυτές τις εμπειρίες όταν επιστρέφουν στην πανεπιστημιούπολη.
- Λειτουργεί με βάση μια διευρυμένη επιστημολογία που ενσωματώνει την ταπεινότητα, την ανθρωπιά και την ενσώματη σύνδεσή μας με ολόκληρο τον ζωντανό κόσμο.
- Υποστηρίζει όλα τα παραπάνω με βιωματικές ηγετικές πρακτικές για την καλλιέργεια του κοινωνικού εδάφους – μετασχηματίζοντας την ποιότητα της συνομιλίας, της σκέψης και της συλλογικής δράσης.
Αυτά τα χαρακτηριστικά συνοψίζουν τις επτά πτυχές της αναβάθμισης του «λειτουργικού συστήματος» της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.
Το παρακάτω, Σχήμα 7, επεκτείνει το Σχήμα 2 προσθέτοντας τον τύπο γνώσης (Τρίτη στήλη) που προκύπτει από κάθε πανεπιστημιακό μοντέλο.
Σχήμα 7: Η Εξέλιξη του Πανεπιστημίου: Ιδέες, Υποδομές και Τύποι Γνώσης
Υποδομές για την καλλιέργεια του κοινωνικού εδάφους
Η δεύτερη στήλη του Σχήματος 7 αναδεικνύει την εξέλιξη των μαθησιακών υποδομών – στοιχεία που είτε καθιστούν δυνατό είτε, αν απουσιάζουν, εμποδίζουν τον μετασχηματισμό. Το κλειδί για τη ανάπτυξη γενεσιουργών περιβαλλόντων μάθησης βρίσκεται στην καλλιέργεια του κοινωνικού εδάφους μέσω πρακτικών κοινωνικής ηγεσίας και ποιοτικών υποστηρικτικών χώρων, οι οποίοι επιτρέπουν στις μαθησιακές κοινότητες να συνδεθούν, να εμβαθύνουν και να συν-δημιουργήσουν.
Μια πραγματικά μετασχηματιστική εκπαιδευτική εμπειρία συμβαίνει όταν οι εκπαιδευόμενοι συμμετέχουν σε γενεσιουργά κοινωνικά πεδία – είτε στην τάξη, είτε σε μικρές ομάδες, είτε σε βιωματικά ταξίδια μάθησης. Η ποιότητα αυτών των κοινωνικών πεδίων καθορίζει το κατά πόσο αυτοί μπορούν να αντιληφθούν και να ενεργοποιήσουν τις καλύτερες δυνατότητές τους και τη δράση τους.
Αν και πολλοί αναγνωρίζουν τη δύναμη ενός γενεσιουργού κοινωνικού πεδίου, λίγοι κατανοούν πώς να το δημιουργήσουν από το μηδέν. Η πρόκληση έγκειται στη διαμόρφωση τόσο των ορατών (εξωτερικών) όσο και των αόρατων (εσωτερικών) συνθηκών που το ευνοούν. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι δομές υποστήριξης των πρακτικών κοινωνικής ηγεσίας είναι απαραίτητες για την αντιμετώπιση της πολυκρίσης στις ρίζες της.
Η Γνώση του τέταρτου προσώπου: Η διάσταση που λείπει
Η τρίτη στήλη της Εικόνας 7 περιγράφει τη μεταβαλλόμενη φύση της ίδιας της γνώσης. Η παραδοσιακή εκπαίδευση βασίζεται σε τρεις κύριους τρόπους γνώσης:
– Γνώση πρώτου προσώπου (υποκειμενική)
– Γνώση δεύτερου προσώπου (διαπροσωπική ή διυποκειμενική)
– Γνώση τρίτου προσώπου (αντικειμενική)
Ωστόσο, η μετασχηματιστική αλλαγή απαιτεί έναν τέταρτο τρόπο:
– Γνώση τέταρτου προσώπου – μια αυτο-υπερβατική επίγνωση, που βιώνεται ως δημιουργικότητα που έρχεται «μέσω εμού» παρά «από εμένα»». Αυτή η μορφή γνώσης επιτρέπει στα άτομα και τις κοινότητες να αντλήσουν από τις πηγές της βαθιάς δημιουργικότητας και της αλλαγής. Είναι, αν ενεργοποιηθεί, μια δύναμη που μπορεί να μεταβάλει τη γραμματική και την ποιότητα ενός κοινωνικού πεδίου (Scharmer & Pomeroy, 2024).
Νέες συμμαχίες και συνεργασίες
Πώς μπορεί αυτή η γνώση του τέταρτου προσώπου, η οποία μας επιτρέπει να συνδεθούμε με τη βαθύτερη δομή της κοινωνικής αλλαγής, να γίνει τακτικό μέρος της πανεπιστημιακής εμπειρίας;
Η απάντηση βρίσκεται στη συνένωση ανθρώπων, οραμάτων και χώρων που μπορούν να οικοδομήσουν νέες συμμαχίες – συνδέοντας τους πιο καινοτόμους θύλακες του ακαδημαϊκού χώρου με πρωτοπόρους της κοινωνικής επιχειρηματικότητας, των επιχειρήσεων και της ΚτΠ. Ήδη, πολλοί τέτοιοι εξωτερικοί εταίροι έχουν δημιουργήσει χώρους για βαθιές βιωματικές εμπειρίες μάθησης που συμπληρώνουν καθοριστικά το μαθησιακό περιβάλλον εντός πανεπιστημίου.
Οι επτά προτάσεις που παρατέθηκαν δεν είναι αφηρημένες θεωρίες εν αναμονή υλοποίησης. Αποσταγμένες από δεκαετίες εκπαιδευτικής και κοινωνικής καινοτομίας σε όλο τον κόσμο, προσφέρουν πρακτική κατεύθυνση. Επιχειρήσεις, κοινοτικές ομάδες και οργανώσεις της ΚτΠ, αν στρατηγικά εμπλακούν, μπορούν να λειτουργήσουν ως κρίσιμοι συνεργάτες – «ενδιάμεσο λογισμικό» σε αυτόν τον μετασχηματισμό. Αυτοί οι φορείς κατέχουν πλούσιες δεξαμενές γνώσης και πρακτικής – γνώση που θα μπορούσε να μεταμορφώσει τα πανεπιστήμια σε κομβικά κέντρα ενός οικοσυστήματος καινοτομίας, όπως συνέβη με τη Silicon Valley (που προέκυψε από το οικοσύστημα καινοτομίας του Stanford) και τη Route 128 στη Βοστώνη (που αναπτύχθηκε από το οικοσύστημα καινοτομίας του ΜΙΤ).
Ενώ αυτά τα παραδείγματα πυροδότησαν τις επαναστάσεις της τεχνητής νοημοσύνης και της βιοτεχνολογίας, μπροστά στην εκτεταμένη συστημική κατάρρευση, το επόμενο σύνορο στην τριτοβάθμια εκπαίδευση χειάζεται να επικεντρωθεί σε ένα πολυπόθητο κύμα κοινωνικής αναγέννησης, το οποίο θα επιτευχθεί σε συνεργασία με επιχειρήσεις και οργανώσεις της ΚτΠ με γνώμονα την αποστολή, όπως τα Impact Hubs (που προσφέρουν γενεσιουργούς χώρους), η IMAGO Global Grassroots ( που βοηθούν οργανώσεις βάσης να επεκταθούν για συλλογικό αντίκτυπο),το ίδρυμα SELCO (που προσφέρουν τεχνική και κοινοτική εμπειρογνωμοσύνη γύρω από την αναγεννητική ενέργεια), το Teach for All (καινοτομία στη μάθηση), το Sustainable Food Lab (αναγεννητική γεωργία), ή το Presencing Institute (πρακτικές ηγεσίας για βαθιά συστημική αλλαγή). Για παράδειγμα, μέσω του u-school, του βραχίονα ανάπτυξης ικανοτήτων του Presencing Institute, όλες οι μέθοδοι, οι πρακτικές και τα εργαλεία διατίθενται ελεύθερα, ως creative commons, για σπουδαστές και εκπαιδευτικούς σε όλο τον κόσμο (μεταξύ άλλων μέσω μιας σειράς δωρεάν διαδικτυακών προγραμμάτων).
Ένας άλλος θεμελιώδης πόρος είναι το πλαίσιο “Education for Human Flourishing” που προέκυψε από την ομάδα “High Performing Systems For Tomorrow” του ΟΟΣΑ, η οποία επαναπροσδιόρισε το μέλλον της εκπαίδευσης ενόψει της TN. Στο πλαίσιο αυτής της πρωτοβουλίας, το Presencing Institute διευκόλυνε ένα Πρόγραμμα Ηγεσίας προς την ανάπτυξη συλλογικής ικανότητας για τον μετασχηματισμό των εκπαιδευτικών συστημάτων σε διάφορες χώρες (συμπεριλαμβανομένων της Φινλανδίας, της Εσθονίας, του Καναδά, όπως και για την ηγετική ομάδα του International Baccalaureate).
Υποστηρίζοντας τέτοιες εθνικές και διεθνείς συνεργασίες για τη ριζική ανανέωση των εκπαιδευτικών μας συστημάτων και ενθαρρύνοντας τα πανεπιστήμια και τα σχολεία να ανοίξουν και να συνδεθούν με το οικοσύστημα καινοτομίας και αναμόρφωσης που τα περιβάλλει, μπορούμε να γεφυρώσουμε το χάσμα μεταξύ των ξεπερασμένων ακαδημαϊκών δομών και των πλανητικών προκλήσεων που αντιμετωπίζουμε. Η αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων στον πυρήνα τους απαιτεί μια βαθυτερή μαθησιακή διαδικασία που βασίζεται στην υπάρχουσα γνώση, βοηθώντας παράλληλα τους σπουδαστές να αισθανθούν και να πραγματώσουν το αναδυόμενο μέλλον χρησιμοποιώντας και τις τέσσερις μορφές γνώσης.
Μια ζωντανή, εξελισσόμενη διεργασία
Ο μετασχηματισμός του πανεπιστημίου δεν είναι ένα επιμέρους γεγονός, αλλά μια συνεχής διαδικασία, η οποία απαιτεί εμπνευσμένο όραμα και τεκμηριωμένες δράσεις από φοιτητές, καθηγητές, διοικητικούς υπαλλήλους και εταίρους σε όλους τους τομείς. Για να πετύχει, πρέπει όχι μόνο να επικαιροποιήσουμε τις ξεπερασμένες δομές (π.χ. τμηματικά σιλό, μάθηση που στηρίζεται σε διαλέξεις), αλλά και τον σκοπό και την κεντρική ιδέα του πανεπιστημίου, προκειμένου να επαναπροσδιορίσουμε τις πολύ αναγκαίες διεπιστημονικές πρωτοβουλίες που εστιάζουν στις θεμελιώδεις προκλήσεις και ευκαιρίες της εποχής μας. Πρέπει να εδράζεται σταθερά όχι μόνο στην πραγματικότητα των προκλήσεών μας αλλά και στην ουσία της ανθρωπιάς μας, δηλαδή στην αλληλοσυνδεόμενη καλλιέργεια του εδάφους, της κοινωνίας και του εαυτού μας.
Μόνο αν ενστερνιστούμε αυτή τη βαθιά μεταστροφή μπορούμε να εξελίξουμε την τρέχουσα μορφή του πανεπιστημίου – με όλες τις ωφέλειες και τους περιορισμούς του – προς ένα αναπνέον οικοσύστημα καινοτομίας που επιτρέπει στους εκπαιδευόμενους να προχωρήσουν πέρα από την παραδοσιακή μεταφορά γνώσεων, ώστε να συν-αισθανθούν και να συν-δημιουργήσουν το μέλλον που μας χρειάζεται για να αναδυθεί.
