Η διεθνής σκηνή μοιάζει πλέον αγνώριστη σε σύγκριση με την περίοδο που ακολούθησε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Η παγκόσμια τάξη που οικοδομήθηκε υπό την ηγεμονία των Ηνωμένων Πολιτειών, με βασικούς άξονες την οικονομική παγκοσμιοποίηση, την αμερικανική στρατιωτική υπεροχή και την κυριαρχία των δυτικών θεσμών, φαίνεται να υποχωρεί.
Ο κόσμος του «τέλους της ιστορίας», με την αισιοδοξία για τη δημοκρατική επικράτηση και την ελεύθερη αγορά ως κυρίαρχο μοντέλο, έχει πια ρηγματωθεί. Οι παλιές βεβαιότητες ξεθωριάζουν: η αμερικανική ισχύς είναι ακόμη σημαντική, αλλά όχι αδιαμφισβήτητη· το ΝΑΤΟ αναζητά νέα ταυτότητα· ο ΟΗΕ μοιάζει συχνά παροπλισμένος· η Ε.Ε. εμφανίζει ρήγμα ενότητας· και η έννοια του «διεθνούς δικαίου» δέχεται συστηματική υπονόμευση από ισχυρούς δρώντες.
Το ρήγμα δεν είναι μόνο γεωπολιτικό. Είναι βαθύτατα αξιακό. Η ιδέα μιας φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης αμφισβητείται όχι μόνο από αυταρχικά καθεστώτα, αλλά και εντός των ίδιων των δυτικών κοινωνιών. Οι πόλεμοι του 21ου αιώνα –από το Ιράκ μέχρι την Ουκρανία και τη Γάζα– ξαναφέρνουν στο προσκήνιο τη δύναμη, την προπαγάνδα, την επιλεκτική ηθική. Και τη γεωπολιτική, ξανά, ως βασικό εργαλείο κατανόησης του κόσμου.
Η τάξη που υπήρξε, με όλα τα ελαττώματα και τις αντιφάσεις της, μοιάζει να έχει τελειώσει. Αλλά η νέα δεν έχει ακόμη σχηματιστεί.
Το μεταίχμιο
Βρισκόμαστε σε μια περίοδο κατά την οποία τίποτα δεν έχει κλείσει οριστικά και τίποτα νέο δεν έχει ακόμη σταθεροποιηθεί. Οι παγκόσμιες ισορροπίες μοιάζουν με κινούμενη άμμο: διαμορφώνονται, αλλά δεν παγιώνονται. Συνασπισμοί δημιουργούνται και διαλύονται, στρατηγικές αναπροσαρμόζονται, παλιοί εχθροί συνεργάζονται συγκυριακά, ενώ παραδοσιακοί σύμμαχοι συγκρούονται σε κρίσιμα πεδία.
Η Ρωσία, παρά τις κυρώσεις και τη διεθνή απομόνωση, δεν έχει καταρρεύσει· αντίθετα, έχει εμβαθύνει τις σχέσεις της με Κίνα, Ιράν και το παγκόσμιο Νότο. Η Κίνα, χωρίς να συγκρούεται ανοιχτά, διεκδικεί σθεναρά ρόλο εναλλακτικού πόλου ισχύος, ακολουθώντας έναν συνδυασμό οικονομικής επιρροής, τεχνολογικής ηγεμονίας και γεωπολιτικής σταθεροποίησης μέσω «προσεκτικού ρεαλισμού».
Απέναντί τους, η Δύση μοιάζει πιο αμήχανη από ποτέ. Οι ΗΠΑ εστιάζουν πλέον στον Ειρηνικό, ενώ παραμένουν παγιδευμένες σε πολλαπλά ανοιχτά μέτωπα. Η Ευρώπη εμφανίζεται διχασμένη, εξαρτημένη και στρατηγικά ασαφής, με τα κράτη-μέλη να προτάσσουν συχνά εθνικές σκοπιμότητες έναντι συλλογικής πυξίδας.
Σε αυτή την ενδιάμεση φάση, το παλιό δεν έχει ακόμη πεθάνει, αλλά το καινούργιο δεν έχει γεννηθεί. Βρισκόμαστε στο μεταίχμιο μιας παγκόσμιας μετάβασης, όπου η μεγαλύτερη απειλή δεν είναι η σύγκρουση –είναι το κενό. Ένα κενό ηγεσίας, κατεύθυνσης και θεσμικής νομιμοποίησης. Ένα γεωπολιτικό κενό που τείνουν να καλύψουν οι δυνάμεις που επενδύουν στην αποσταθεροποίηση.
Αναδυόμενες δυνάμεις και ρευστές συμμαχίες
Ο πόλεμος στην Ουκρανία και η σύγκρουση στη Μέση Ανατολή αποκάλυψαν κάτι που ήδη διαφαινόταν: ο κόσμος δεν χωρίζεται πια με σαφήνεια σε δύο μπλοκ, όπως στον Ψυχρό Πόλεμο. Αντίθετα, αναδύεται ένα πολυπολικό σύστημα, όπου οι περιφερειακές δυνάμεις παίζουν όλο και πιο καθοριστικό ρόλο, διεκδικώντας μεγαλύτερη αυτονομία και διαπραγματευτική ισχύ.
Η Κίνα χτίζει τη δική της σφαίρα επιρροής, όχι μόνο οικονομικά αλλά και γεωπολιτικά, με την Πρωτοβουλία «Μία Ζώνη, Ένας Δρόμος», με επενδύσεις σε λιμάνια, υποδομές και στρατηγικούς τομείς από την Αφρική μέχρι την Ευρώπη. Η Ινδία, με πληθυσμιακή, τεχνολογική και οικονομική δυναμική, προσπαθεί να διαμορφώσει έναν δικό της γεωπολιτικό ρόλο, ανεξάρτητο από τους παραδοσιακούς άξονες. Η Τουρκία παίζει σε πολλά ταμπλό ταυτόχρονα, ισορροπώντας μεταξύ Δύσης και Ανατολής, ενώ δυνάμεις όπως η Σαουδική Αραβία, το Ιράν και η Βραζιλία επιχειρούν να προβάλλουν παγκόσμια εμβέλεια σε επιλεγμένα πεδία.
Πρόκειται για έναν κόσμο ρευστών συμμαχιών, όπου οι παραδοσιακοί σύμμαχοι δεν ευθυγραμμίζονται απαραίτητα και τα εθνικά συμφέροντα καθορίζουν εκ νέου τους όρους συνεργασίας. Η ουδετερότητα, η διπλωματική ευελιξία ή η στρατηγική ασάφεια γίνονται μέσα ισχύος.
Αυτή η εξέλιξη καθιστά ανεπαρκές το παλαιό λεξιλόγιο της γεωπολιτικής. Δεν υπάρχουν πια «καλοί» και «κακοί» με όρους απόλυτους· υπάρχουν κράτη που προσαρμόζονται πιο γρήγορα και άλλα που μένουν προσκολλημένα σε ξεπερασμένες βεβαιότητες. Το πραγματικό διακύβευμα δεν είναι απλώς η διατήρηση συνόρων, αλλά η δυνατότητα μιας χώρας να στέκεται με αξιοπρέπεια, να αρθρώνει λόγο και να έχει ρόλο. Να μην αρκείται στην επιβίωση, αλλά να διεκδικεί θέση και προοπτική σε έναν κόσμο που επανασχεδιάζεται.
Η γεωπολιτική του χάους και των τεχνολογικών μεταλλάξεων
Ζούμε σε μια εποχή που τα παραδοσιακά γεωπολιτικά εργαλεία –η ισχύς, οι συμμαχίες, οι σφαίρες επιρροής– συνυπάρχουν με νέες, απρόβλεπτες μεταβλητές. Ο κυβερνοχώρος έχει αναδειχθεί σε πεδίο αντιπαράθεσης κρατών, οργανωμένων συμφερόντων αλλά και μεμονωμένων παικτών, που μπορούν να αποσταθεροποιήσουν συστήματα, οικονομίες ή ακόμα και εκλογικές διαδικασίες με ένα κλικ. Οι πληροφοριακές επιθέσεις, η διασπορά ψευδών ειδήσεων και οι επιχειρήσεις χειραγώγησης της κοινής γνώμης έχουν γίνει τμήμα του γεωπολιτικού παιχνιδιού.
Ταυτόχρονα, η τεχνητή νοημοσύνη, η βιοτεχνολογία και η κβαντική υπολογιστική μεταμορφώνουν όχι μόνο την οικονομία και την εργασία, αλλά και την ίδια τη φύση της ισχύος. Τα κράτη που θα ελέγχουν το λογισμικό, τις υποδομές δεδομένων ή τους αλγόριθμους ασφαλείας θα αποκτήσουν πλεονεκτήματα συγκρίσιμα με εκείνα της πυρηνικής υπεροχής τον 20ό αιώνα.
Σε αυτό το περιβάλλον, η γεωπολιτική γίνεται πιο σύνθετη, αλλά και πιο χαοτική. Οι απειλές δεν είναι μόνο στρατιωτικές: είναι υβριδικές, ασύμμετρες, πολυεπίπεδες. Δεν αφορούν μόνο σύνορα και εδάφη, αλλά και αλυσίδες εφοδιασμού, ενεργειακούς κόμβους, ψηφιακές πλατφόρμες, κρίσιμες τεχνολογίες. Η έννοια της ασφάλειας επαναπροσδιορίζεται διαρκώς, καθώς ο κίνδυνος μπορεί να έρθει μέσα από ένα ενεργειακό blackout, μια επίθεση σε servers, ή την κατάρρευση της εμπιστοσύνης σε θεσμούς και ενημέρωση.
Το ερώτημα, πλέον, δεν είναι ποιος έχει τον μεγαλύτερο στρατό ή την πιο πειθαρχημένη κοινωνία. Είναι ποιος μπορεί να αντέξει την αβεβαιότητα, να διαβάζει τα σήματα μέσα στο θόρυβο και να αντιδρά με ταχύτητα και διορατικότητα. Σε αυτόν τον νέο γεωπολιτικό αλγόριθμο, η ικανότητα προσαρμογής γίνεται υπέρτατο πλεονέκτημα – και το χάος, αν δεν ερμηνευτεί εγκαίρως, μπορεί να καταστεί εθνική απειλή.
Η γεωπολιτική του 21ου αιώνα δεν είναι μόνο παιχνίδι ισχύος· είναι και παιχνίδι αντίληψης. Όποιος προετοιμάζεται μόνο για τις μάχες του χθες, κινδυνεύει να χάσει τις μάχες του αύριο πριν καν τις καταλάβει.
Η «πυξίδα» της Ευρώπης και η θέση της Ελλάδας
Η Ευρωπαϊκή Ένωση καλείται να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο σε έναν κόσμο που αλλάζει, αλλά, παραμένει εγκλωβισμένη ανάμεσα στις αντιφάσεις της. Από τη μία, φιλοδοξεί να υπερασπιστεί τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου και το διεθνές δίκαιο· από την άλλη, δείχνει αδύναμη να διαμορφώσει αυτόνομη γεωπολιτική στρατηγική, περιοριζόμενη, συχνά, στη διαχείριση κρίσεων και στις εκ των υστέρων αντιδράσεις.
Η πολιτική ενοποίηση προχωρά αργά, οι αποφάσεις παραμένουν αποτέλεσμα ατέρμονων συμβιβασμών και οι κοινωνίες βιώνουν ένα κλίμα ανασφάλειας που ενισχύει τον εθνοκεντρισμό και την άνοδο των άκρων. Η Ευρώπη μοιάζει να παρακολουθεί το παγκόσμιο παιχνίδι από τη δεύτερη σειρά, αδυνατώντας να παρέμβει ουσιαστικά στις εξελίξεις.
Μέσα σε αυτό το τοπίο, η Ελλάδα βρίσκεται σε κομβικό γεωστρατηγικό σημείο. Τα τελευταία χρόνια έχει επανέλθει στο διεθνές προσκήνιο με θετικό πρόσημο, ενισχύοντας τη διεθνή εικόνα της και επανακτώντας ρόλο στα φόρα της Δύσης. Όμως η ορατότητα δεν αρκεί. Η νέα φάση απαιτεί κάτι βαθύτερο: θεσμική συνέχεια, στρατηγική συνοχή και ενεργητική, πολυεπίπεδη διπλωματία. Η χώρα καλείται να εντατικοποιήσει την εξωτερική της πολιτική όχι μόνο με όρους διαχείρισης κρίσεων, αλλά με όραμα μακροπρόθεσμης επιρροής. Σε έναν κόσμο όπου οι παλιές ισορροπίες ρευστοποιούνται και οι συμμαχίες αναδιατάσσονται, η Ελλάδα δεν μπορεί να αρκεστεί στον ρόλο του σταθερού συμμάχου· χρειάζεται να επιμείνει επενδύοντας περισσότερο στη συγκρότηση στρατηγικών σχέσεων, να παράγει πρωτογενή πολιτική σκέψη και να συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωση της νέας γεωπολιτικής αρχιτεκτονικής –ιδίως εντός της Ε.Ε., όπου η απουσία πυξίδας καθιστά επιτακτική την ανάγκη ηγετικών παρεμβάσεων.
Σε αυτό το εγχείρημα, η ευθύνη δεν είναι μόνο κυβερνητική. Απαιτείται και μια θετική, δημιουργική αντιπολίτευση: όχι μόνο ως έλεγχος, αλλά και ως δύναμη προτάσεων, βάθους και δημοκρατικής συμμετοχής στη χάραξη μακρόπνοης στρατηγικής. Γιατί η αντιπολίτευση δεν μπορεί να ασκείται μόνο στα τηλεοπτικά πάνελ, ούτε να εξαντλείται σε δηλώσεις καταγγελίας. δεν μπορεί να αυτοπεριορίζεται στον ρόλο του μόνιμα εξοργισμένου παρατηρητή, ταυτιζόμενη με κάθε «καταγγελία» εκ προοιμίου… Ο κόσμος αλλάζει – και οι πολιτικές δυνάμεις που θέλουν να συμβάλουν ουσιαστικά πρέπει πρώτα να αλλάξουν οι ίδιες.
Και τώρα τι;
Δεν αρκεί να παρατηρούμε τον κόσμο να αλλάζει. Χρειάζεται να αποφασίσουμε αν θα είμαστε θεατές ή συμμέτοχοι. Ο νέος γεωπολιτικός χάρτης δεν είναι ένα παζλ που θα ολοκληρωθεί χωρίς εμάς. Είναι ένας χώρος όπου οι αξίες, οι συμμαχίες, οι ρόλοι και οι προτεραιότητες επαναπροσδιορίζονται – και οι κοινωνίες καλούνται να προσδιορίσουν τη στάση τους.
Η γεωπολιτική δεν είναι μόνο υπόθεση διπλωματών ή στρατηγικών αναλυτών. Είναι και καθρέφτης της συλλογικής μας βούλησης: για ποιον κόσμο θέλουμε να αγωνιζόμαστε, ποιες αρχές είμαστε έτοιμοι να υπερασπιστούμε, ποιο μέλλον επιδιώκουμε να συνδιαμορφώσουμε. Θέλουμε έναν κόσμο πολλών ταχυτήτων, συγκρουσιακής ισχύος και περιχαράκωσης; Ή έναν κόσμο συνεργασίας, σταθερότητας και συμμετρικής συνύπαρξης;
Για την Ελλάδα, το ερώτημα αποκτά πρόσθετη σημασία: όχι μόνο ως προς τη θέση της στον παγκόσμιο χάρτη, αλλά και ως προς τον ρόλο της στη διαμόρφωσή του. Δεν πρόκειται απλώς για επιλογή πλευρών – αλλά για επιλογή προσανατολισμού. Με ποιους χτίζουμε, με ποιους διαλεγόμαστε, σε ποιες αξίες επιμένουμε ακόμη κι όταν κοστίζει.
Σε εποχές ρευστότητας, εκείνοι που ξέρουν πού θέλουν να πάνε είναι εκείνοι που ορίζουν τη διαδρομή. Κι αυτό, φέρνει στο φως κάτι που, συχνά, αποφεύγουμε: την ανάληψη ευθύνης. Αν ο κόσμος μεταβάλλεται, τότε αλλάζουν και οι ευθύνες μας. Δεν μπορούμε πια να αρκεστούμε σε αναλύσεις και διαπιστώσεις. Η εποχή των μεγάλων κρίσεων είναι και εποχή μεγάλων αποφάσεων – όχι μόνο για τα κράτη, αλλά και για τις κοινωνίες, τους θεσμούς, τους ανθρώπους.
Ο νέος γεωπολιτικός χάρτης δεν είναι δεδομένος. Δεν σχεδιάζεται μόνο από υπερδυνάμεις, ούτε χαράσσεται αποκλειστικά με όρους ισχύος. Διαμορφώνεται και από εκείνους που επιμένουν να έχουν άποψη, να διατυπώνουν στρατηγικές, να επενδύουν στη δημοκρατία και την πολυμέρεια όταν άλλοι επιστρέφουν στον αυταρχισμό και τη βία.
Το ερώτημα δεν είναι μόνο πού πάει ο κόσμος· είναι και πού θέλουμε να πάμε εμείς. Ποιον ρόλο επιλέγουμε να παίξουμε. Αν μείνουμε αδρανείς, θα συρθούμε πίσω από τις εξελίξεις. Αν μιλήσουμε, σκεφτούμε, σχεδιάσουμε, τότε ίσως –έστω και αργά– μπορέσουμε να τις επηρεάσουμε.
Το «μετά» δεν είναι μακριά. Μπορεί να είναι και αύριο. Αρκεί, σήμερα να τολμήσουμε να προετοιμαστούμε γι’ αυτό.
