Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των φιλελεύθερων δημοκρατιών είναι (ή θα έπρεπε να είναι) ο εποικοδομητικός διάλογος. Η περίοδος που όλοι βιώνουμε σήμερα είναι κρίσιμη, καθώς πολλές και απανωτές προκλήσεις, κατά την τελευταία τουλάχιστον δεκαετία, έχουν συσσωρευτεί και ανατροφοδοτούν έναν τοξικό κύκλο μέσων ενημέρωσης και πολιτικής σε παγκόσμιο επίπεδο…
Στην Ελλάδα, στο δύσκολο κλίμα των ημερών και οδεύοντας προς βουλευτικές εκλογές, οφείλουμε, όπως ήδη συμβαίνει σε άλλες, βορειοευρωπαϊκές ιδιαίτερα, χώρες, να διερευνήσουμε το πώς η έμφαση που δίνεται στους επιθετικούς «σχολιαστές» και στους εντυπωσιακούς ήχους και τίτλους ακυρώνουν τον ορθό πολιτικό λόγο και διάλογο, δίνοντας βήμα μόνο στους πιο «θορυβώδεις και σοκαριστικούς», καταπνίγοντας, έτσι, τη ορθολογική και διεξοδική ανάλυση και τη συνεργασία.
Δεν είναι, λοιπόν, αγώνας πάλης…
Η «κοινότητα» της Εποικοδομητικής Δημοσιογραφίας, ανά τον κόσμο, αναδεικνύει τρόπους για να προχωρήσουμε μπροστά. Έχουν αρχίσει και διεξοδικά εξετάζουν, πλέον, τον αντίκτυπο της κάλυψης του πολιτικού ρεπορτάζ και τον τρόπο με τον οποίο εμπλέκεται σε μια επιθετική τακτική σύγκρουσης που αντιμετωπίζει την πολιτική σαν παιχνίδι και τους πολιτικούς σαν πυγμάχους οι οποίοι παλεύουν μεταξύ τους στο ρινγκ…
Η Kirsten Brosbøl, πρώην βουλευτής (2005-2019) και υπουργός Περιβάλλοντος (2014-2015) της Δανίας (νυν Ιδρύτρια και Διευθύνουσα Σύμβουλος του οργανισμού 2030beyond), είχε μιλήσει στο Constructive Institute της Δανίας, αναρωτώμενη αν οι πολιτικοί θα καταφέρουν να γεφυρώσουν το γενικότερο χάσμα εμπιστοσύνης, που έχει βαθύνει τις τελευταίες δεκαετίες, πράγμα που θα οδηγούσε σε λιγότερη πόλωση, λιγότερο λαϊκισμό και ενίσχυση του πολιτικού κέντρου.
Ένας επωφελής για όλους εποικοδομητικός διάλογος για τα διάφορα σενάρια, τις ευκαιρίες και τους κινδύνους που απειλούν την κοινωνία μας έχει επείγουσα και υψίστη σημασία αυτή τη στιγμή. Είναι κρίσιμος ανά πάσα στιγμή για μια ακμάζουσα δημοκρατία, αλλά και ιδιαίτερα καθοριστικός σε περιόδους κρίσης.
Όπως επισημαίνει η κα Brosbøl, η σχέση μεταξύ του πολιτικού κόσμου και του τύπου είναι απαραίτητη για τη διαμόρφωση ενός αποτελεσματικού διαλόγου. Καθώς οι δύο κόσμοι είναι τόσο στενά συνυφασμένοι και αλληλοεξαρτώμενοι, συνεχίζουν να αλληλοεπιδρούν θετικά και αρνητικά ο ένας τον άλλον.
Σχετικά με τους πολιτικούς, η επιτυχία τους υπολογίζεται σε μεγάλο βαθμό από την παρουσία και την απόδοσή τους στα μέσα ενημέρωσης. Είναι σημαντικό να έχουν πρόσβαση στα κανάλια ειδήσεων, στις τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές, στις εφημερίδες και στα περιοδικά και να βρίσκονται σε διαρκή επικοινωνία με τους ψηφοφόρους τους.
Τα ειδησεογραφικά κριτήρια που θέτουν οι δημοσιογράφοι και ο τρόπος με τον οποίο ιεραρχούν τις ιστορίες, επηρεάζει το πώς ιεραρχούν οι πολιτικοί το έργο και τα μηνύματά τους.
Έτσι, αν ο Τύπος εστιάζει σε «εντυπωσιακές» ειδήσεις, συγκρούσεις, θύματα και κακοποιούς, αυτό θα επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο ενεργούν οι πολιτικοί και το είδος της συμπεριφοράς που φαίνεται ότι επιβραβεύεται μέσα στο πολιτικό σύστημα της εκάστοτε χώρας. Παράλληλα, εξακολουθεί να κυριαρχεί η φιλοσοφία μεταξύ των πολιτικών, πως η αρνητική εκστρατεία λειτουργεί, ότι είναι αποτελεσματική και αποτελεί μέρος του «παιχνιδιού»… Επειδή οι αντίπαλοί χρησιμοποιούν τη συγκεκριμένη φιλοσοφία, θα πρέπει αντίστοιχα να τη χρησιμοποιούν και αυτοί… Αυτό είναι ένα μόνο παράδειγμα της κακής επιρροής μεταξύ πολιτικής και δημοσιογραφίας, τονίζει η κα. Brosbøl.
Απουσία «αντικειμενικής» εκπαίδευσης
Ο φαύλος αυτός κύκλος της αρνητικότητας είναι ένας από τους παράγοντες που συμβάλλουν στην κρίση τόσο των πολιτικών θεσμών όσο και των μέσων ενημέρωσης. Οι πολιτικοί συχνά ισχυρίζονται ότι το πρόβλημα έγκειται μόνο στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ωστόσο, οι δυσκολίες είναι ίδιες και στην πολιτική κουλτούρα. Δεν υπάρχει πρόβλημα μόνο στην αρνητική προεκλογική εκστρατεία, αλλά και στο γεγονός ότι δεν δίνεται χώρος και χρόνος σε μεμονωμένους βουλευτές να εκφράσουν απόψεις που αποκλίνουν από την κομματική γραμμή του κόμματος που υποστηρίζουν. Η συζήτηση που υπερισχύει επικεντρώνεται περισσότερο στο να κρατά τους υπουργούς απασχολημένους σε ατελείωτες συνεδριάσεις επιτροπών παρά στο να προσφέρει μακροπρόθεσμες λύσεις.
Σημειώνεται δε, ότι δεν υπάρχει αντίστοιχο σχολείο δημοσιογραφίας για τους πολιτικούς. Συνήθως, οι πολιτικοί μεγαλώνουν και εκπαιδεύονται από τα πολιτικά κόμματα και τις νεολαίες τους και, συχνά, μαθαίνουν τα πάντα στην πράξη. Δεν υπάρχει «αντικειμενική» εκπαίδευση σε βασικές δημοκρατικές αξίες και αρχές εκπροσώπησης. Οι επίδοξοι και νεοεκλεγέντες βουλευτές στα παλαιά κόμματα είναι ενταγμένοι σε μια κουλτούρα που (είναι παρόμοια με αυτή της δημοσιογραφίας) επικεντρώνεται στις συγκρούσεις και τις διαφωνίες παρά στις λύσεις και όπου οι «κακές συνήθειες» μεταδίδονται από πιο έμπειρα μέλη. Αντιμετωπίζουν έτσι, ένα ιεραρχικό σύστημα με ισχυρή κομματική πειθαρχία που επιβραβεύει την αφοσίωση περισσότερο από το ταλέντο, την εμπειρία και τα προσόντα.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την καθοδική πορεία σε ένα σύμπλεγμα μέσων ενημέρωσης και πολιτικής που επικεντρώνεται στην αρνητικότητα και τη σύγκρουση, η οποία αποξενώνει περαιτέρω τους ανθρώπους από τους εκπροσώπους τους.
Μετατροπή του φαύλου κύκλου σε ενάρετο
Για να μετατρέψουμε τον φαύλο κύκλο σε ενάρετο, λέει η κα. Brosbøl, πρέπει να εργαστούμε όχι μόνο στην εποικοδομητική δημοσιογραφία αλλά και στην «εποικοδομητική πολιτική». Για να δημιουργήσουμε συστημική αλλαγή, πρέπει να εργαστούμε τόσο με τα άτομα όσο και με την κουλτούρα. Πρέπει να κοιτάξουμε τόσο τον μεμονωμένο πολιτικό όσο και την ίδια την πολιτική αντίληψη.
Παράλληλα, όπως η εποικοδομητική δημοσιογραφία δεν προϋποθέτει να είμαστε λιγότερο επικριτικοί, έτσι και στην εποικοδομητική πολιτική δεν σημαίνει ότι πρέπει να εξαλείψουμε τις πολιτικές διαφορές, τις διαφορετικές ιδεολογίες ή την κριτική. Αντιθέτως, χρειαζόμαστε περισσότερα από αυτά. Πρέπει να θέτουμε τις κυβερνήσεις προ των ευθυνών τους και να λέμε την αλήθεια στην εξουσία.
Πρέπει όμως την ίδια στιγμή, να επικεντρωθούμε λιγότερο στην αρνητική εκστρατεία ή στα βραχυπρόθεσμα πολιτικά οφέλη και περισσότερο στην παροχή μακροπρόθεσμων λύσεων, αφήνοντας χώρο για τη διατύπωση διαφορετικών απόψεων.
Στο βιβλίο του «Constructive News: How to save the media and democracy with journalism of tomorrow” (Aarhus University Press, 2017), ο Ιδρυτής του Constructive Institute Ulrik Haagerup, δίνει το δικό του μήνυμα στους πολιτικούς: «Αν είστε πολιτικός και ελπίζετε ότι οι δημοσιογράφοι θα αλλάξουν τη συμπεριφορά τους και θα σας δίνουν περισσότερο χρόνο στον αέρα, μην μπαίνετε στον κόπο. Επικεντρωθείτε στον εαυτό σας. Πώς θα σας φαινόταν, να λέγατε αυτό που πραγματικά εννοείτε, αντί για αυτό που σας λέει ο υπεύθυνος για τις δημόσιες σχέσεις και την εικόνα σας; Τι θα λέγατε να αφιερώσετε χρόνο στο να βρείτε καλές ιδέες για να λύσετε τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η κοινωνία, αντί να ψάχνετε για αδύναμα επιχειρήματα από τον αντίπαλό σας;».
Ίσως, αυτές θα μπορούσαν να είναι οι τρεις πρώτες αρχές ενός νέου «Μανιφέστου Εποικοδομητικής Πολιτικής», μας λέει η κα. Brosbøl. Δηλαδή:
– Πείτε αυτό που πραγματικά εννοείτε.
– Αφιερώστε χρόνο στο να βρείτε καλές ιδέες για την επίλυση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η κοινωνία.
– Σταματήστε να επικεντρώνεστε στις αδυναμίες του αντιπάλου σας.
Θα μπορούσαμε να δανειστούμε το σύνθημά από τη Μισέλ Ομπάμα: «Όταν αυτοί πέφτουν χαμηλά, εμείς ανεβαίνουμε ψηλά»…
Μπορεί μέσα από μια τηλεοπτική εκπομπή να προαχθεί ο γόνιμος και εποικοδομητικός διάλογος;
Πλέον, σε αρκετά μέσα ενημέρωσης στην Βόρεια Ευρώπη έχουν ξεκινήσει πολλές προσπάθειες αλλαγής του συνηθισμένου αρνητικού πολιτικού διαλόγου, ενώ, αντιθέτως, στην χώρα μας …μάλλον, ακριβώς το αντίθετο εφαρμόζουμε. Θα αναφερθούμε, προς γνώση και συμμόρφωση, σε ένα ιδιαιτέρως επιτυχημένο παράδειγμα…
Ο εθνικός ραδιοτηλεοπτικός φορέας της Νορβηγίας NRK (Norwegian Broadcasting Corporation) δημιούργησε, το 2019, μια διαφορετική εκπομπή πολιτικού διαλόγου. Η συντάκτρια του NRK, Gro Engen, προσπαθώντας με την ομάδα της, να υλοποιήσει ένα ‘debate-show’ γόνιμου πολιτικού διάλογου -άρα, το πώς αυτός μπορεί να γίνει πράξη- κατέληξε στη δημιουργία της εκπομπής “Einig?” (δηλ. «Συμφωνείτε?» στα νορβηγικά) με στόχο να αλλάξει την κουλτούρα των πολωτικών πολιτικών συζητήσεων. Οι καλεσμένοι πρέπει να βρίσκουν σημεία σύνδεσης και συμφωνίας αντί να αναζητούν τρόπους να απαξιώσουν ο ένας τον άλλον.
«Για τους πολιτικούς που συμμετέχουν σε παραδοσιακά τηλεοπτικά ντιμπέιτ είναι όπως ένα παιχνίδι στο οποίο κάποιος κερδίζει. Όταν θεωρούν ότι το θέμα είναι να «κερδίσουν», τότε δεν αποτελεί στόχο τους να ενημερώσουν τους τηλεθεατές για τα πολιτικά ζητήματα ή να δώσουν λύσεις σε προβλήματα…»
Gro Engen
Όπως εξηγεί η Gro, στόχος της εκπομπής είναι να αντιστρέψει την τοξικότητα που παραμορφώνει τον δημόσιο διάλογο και να αποφύγει συζητήσεις που αναπαράγουν τα ίδια και τα ίδια, χωρίς να βγαίνει νόημα και χωρίς να δίνονται λύσεις. Η έρευνα της ομάδας του καναλιού, ανακάλυψε ότι πολλοί τηλεθεατές, ιδίως όσοι είναι κάτω των 50 ετών, είχαν πάψει να παρακολουθούν εκπομπές με πολιτικές συζητήσεις, καθώς είχαν κουραστεί από τους πολιτικούς που διαφωνούν και διακόπτουν ο ένας τον άλλον, χωρίς να προσφέρουν ουσιαστικές λύσεις για καίρια ζητήματα.
Η ιστοσελίδα της εκπομπής εξηγεί τη φιλοσοφία της, αναφέροντας ότι τα τηλεοπτικά ντιμπέιτ είναι συχνά μια μάχη που πρέπει να κερδηθεί, αλλά θα πρέπει να υπάρχουν όρια και οι ίδιοι οι συμμετέχοντες οφείλουν να ακούν ο ένας τον άλλον, να μην τον διακόπτουν και να προσπαθούν να τον κατανοήσουν. Τι συμβαίνει τότε; Σύμφωνα με τους Times του Λονδίνου: «Αυτή η προσέγγιση έχει οδηγήσει σε έκρηξη και γενναιοδωρία καθώς και σε συμφωνία από όλο το πολιτικό φάσμα».
Σε μια προσπάθεια να αλλάξει το κατεστημένο, μια σειρά από συνήθεις πρακτικές για τις νορβηγικές εκπομπές debate έχουν αλλάξει στο “Einig?”. Αρχικά, η ομάδα του προγράμματος επιλέγει πολιτικούς που πιστεύει ότι είναι ικανοί να εγκαταλείψουν τον πολιτικό θεατρινισμό και τη συλλογή «πόντων νίκης», προκειμένου να διεξαχθεί μια ανοιχτή και ειλικρινής συζήτηση. Μετά από πολλά χρόνια εργασίας στα πολιτικά ντιμπέιτ, η συντάκτρια του προγράμματος Gro Engen γνωρίζει ποια είναι αυτά τα άτομα.
Τα απαράδεκτα στοιχεία αφαιρούνται
Στη συνέχεια, αφιερώνεται πολύς χρόνος και προετοιμασία στους καλεσμένους πριν αρχίσει η εκπομπή, όπου τους εξηγείται τι θεωρείται απαράδεκτο στην εκπομπή και τι θα αφαιρεθεί. Οι προσωπικές επιθέσεις, η επιχειρηματολογία και η απαρίθμηση πολιτικών σημείων της ατζέντας χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η συμβολή των άλλων καλεσμένων, είναι όλα ανεπιθύμητα. Η συντακτική ομάδα προσφέρει, επίσης, συμβουλές για το πώς διεξάγεται μια εποικοδομητική συζήτηση, ενθαρρύνοντας τους καλεσμένους να κάνουν ερωτήσεις σχετικά με τις απόψεις των άλλων και να εκδηλώνουν την περιέργειά τους. Στους συμμετέχοντες στο πάνελ δεν δίνονται οι ερωτήσεις εκ των προτέρων, αλλά, αντιθέτως, συζητούν προτάσεις που προκαλούν σκέψεις οι οποίες προβάλλονται από μια οθόνη στο στούντιο. Αυτό σημαίνει ότι κανείς δεν έχει προετοιμάσει τα σημεία συζήτησης με τις ομάδες επικοινωνίας του και η ξύλινη πολιτική γλώσσα αποφεύγεται από όλους. Η εκπομπή ηχογραφείται στο γκαράζ του NRK και όχι σε ένα παραδοσιακό στούντιο προεκλογικής εκστρατείας, επειδή η ομάδα θέλει να αφαιρέσει την αίγλη και το δράμα. Η Gro αναφέρει: «Έχουμε διαπιστώσει ότι οι συμμετέχοντες στο πάνελ είναι πιο πολιτισμένοι και αληθινοί μεταξύ τους όταν οι κάμερες είναι κλειστές και πίνουν έναν καφέ. Αυτό το είδος της ατμόσφαιρας θέλουμε να αναδημιουργήσουμε».
Η απουσία οικοδεσπότη από την εκπομπή φέρνει νέες συζητήσεις
Η ομάδα του NRK πειραματίστηκε επίσης απομακρύνοντας τον οικοδεσπότη από το στούντιο, αφήνοντας τους καλεσμένους να αναλάβουν την ευθύνη για τη συνομιλία και τη συμπεριφορά τους. Στόχος είναι να ανοίξουν νέες μορφές διαλόγων, όπου οι πολιτικοί ξεφεύγουν από την άνεση των παραδοσιακών συγκρουσιακών σχημάτων και ο δημοσιογράφος στην αίθουσα δεν ενεργεί ως κριτής προκειμένου να ελέγχει τη συμπεριφορά.
Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι η εκπομπή δεν αντιμετωπίζει διχαστικά και αμφιλεγόμενα θέματα, καθώς, μέχρι στιγμής, έχουν συζητηθεί θέματα όπως η μετανάστευση, η άμβλωση, το κλίμα, η οικονομία και η φορολογία. Οι αντιθέσεις μεταξύ όσων έχουν διαφορετικές πολιτικές θέσεις παραμένουν, αλλά η ελπίδα είναι ότι μπορούν να μάθουν ο ένας από τον άλλον, να γίνουν όλα με έναν καλύτερο τρόπο και να αποδώσουν. Η συμβουλή της Gro Engen προς τους πολιτικούς: «Χαλαρώστε, ακούστε τις ερωτήσεις και σκεφτείτε. Απλά να είστε ο εαυτός σας, αυτό θέλουν οι ψηφοφόροι»…
Και τώρα, τι;
Στην Ελλάδα, όλα αυτά μπορεί να φαντάζουν εξωπραγματικά ή μη εφαρμόσιμα, ωστόσο, το επίπεδο της δημοσιογραφίας -πλην ελαχίστων εξαιρέσεων- έχει πέσει τόσο χαμηλά, ώστε οποιαδήποτε προσπάθεια αναμόρφωσης του τοπίου, βελτίωσης των συμπεριφορών στην ενημέρωση, της ίδιας της γλώσσας που πλήττεται βάναυσα καθημερινά, της πολιτικής αντιπαράθεσης στα τηλεπαράθυρα κλπ., θα λειτουργήσει ως φάρμακο αποτοξίνωσης. Λίγα βασικά βήματα αν γίνουν και μόνο, μπορεί να ωθήσουν σε ένα εντελώς διαφορετικό σκηνικό, μια νέα κουλτούρα που θα παραπέμπει σε μια Ελλάδα καλύτερων εποχών. Υπήρξαν τέτοιες, αλλά τις ξεχάσαμε με τα χρόνια, τις προσπέρασε μια brutal αγοραία τάση ακραίων διαξιφισμών και στείρας αντιπαράθεσης, που κάποιοι εργαλειοποίησαν δι’ ίδιον όφελος, όμως σε καμία περίπτωση για το κοινό συμφέρον…
Η Εποικοδομητική Δημοσιογραφία είναι εφικτό να λειτουργήσει επουλωτικά, παραγωγικά και διδακτικά στην πολιτική συμπεριφορά και εν τέλει στην κοινωνία.
