Η Σουηδική Βασιλική Ακαδημία Επιστημών, τον περασμένο μήνα, απένειμε από κοινού το Βραβείο Νόμπελ των Οικονομικών Επιστημών στους Abhijit Banerjee (Massachusetts Institute of Technology), Esther Duflo (Massachusetts Institute of Technology) και Michael Kremer (Harvard University) «για την πειραματική προσέγγισή τους στην άμβλυνση της παγκόσμιας φτώχειας» (Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 2019).
Το Νόμπελ αυτό συμπίπτει με την κυκλοφορία του νέου βιβλίου του Banerjee και της Duflo, με τίτλο “Good Economics for Hard Times”, στο οποίο αναλύεται πώς τα οικονομικά, όταν εφαρμόζονται σωστά, μπορούν να μας βοηθήσουν να λύσουμε τα πιο ακανθώδη κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα των ημερών μας. Σε αυτό, το Καθολικό ή «άνευ όρων», όπως αποκαλείται, Βασικό Εισόδημα (UBI -Universal Basic Income) αποτελεί μια σημαντική, αν όχι κρίσιμη πολιτική επιλογή, για τη μείωση της φτώχειας, την απλούστευση των κυβερνητικών προγραμμάτων βοήθειας και την αύξηση της καθολικότητας στα προγράμματα μεταφοράς μετρητών 
Με τα λόγια των συγγραφέων:
«Η μετανάστευση και η ανισότητα, η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογική επανάσταση, η επιβράδυνση της ανάπτυξης και η επιτάχυνση της αλλαγής του κλίματος, αποτελούν πηγή μεγάλου άγχους ανά τον κόσμο, από το Νέο Δελχί και το Ντακάρ μέχρι το Παρίσι και την Ουάσινγκτον. Οι πόροι για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων υπάρχουν –αυτό που μας λείπει είναι ιδέες οι οποίες θα μας βοηθήσουν να υπερπηδήσουμε τον διαχωριστικό τοίχο της διαφωνίας και της δυσπιστίας. Εάν πετύχουμε, η ιστορία θα θυμάται την εποχή μας με ευγνωμοσύνη. Αν αποτύχουμε, οι πιθανές απώλειες είναι ανυπολόγιστες».
Από το 2016, ο Banerjee είχε, ήδη, υπερασπιστεί την πολιτική UBI για την Ινδία, ως έναν τρόπο μείωσης της φτώχειας, μείωσης της διαφθοράς και ελαχιστοποίησης της γραφειοκρατίας.
Ο Banerjee και η Duflo και πολλοί ακόμα νομπελίστες -όπως ο Sir Angus Stewart Deaton (Νόμπελ 2015), και ο Sir Χριστόφορος Πισσαρίδης (Νόμπελ 2016)- καθώς και πολλοί άλλοι ευυπόληπτοι γνωστοί οικονομολόγοι, καθώς επίσης και επιτυχημένοι επιχειρηματίες, -όπως ο Bill Gates, o Mark Zuckerberg, ο Elon Musk, o Richard Branson- υπερασπίζονται τις πολιτικές UBI, σκέφτονται, μελετούν, γράφουν και μιλούν για το θέμα και τις λύσεις που μπορεί να προσφέρει, στα υψηλότερα επίπεδα. Ακόμα και ένας από τους Δημοκρατικούς υποψήφιους για τις προεδρικές εκλογές του 2020 στις ΗΠΑ, ο Andrew Yang, βασίζει την εκστρατεία του στην πολιτική εφαρμογής του UBI.
Πως δημιουργείται τέτοια συζήτηση γύρω από το Βασικό Εισόδημα; Μπορεί, όπως λέγεται, να αποτελεί λύση στα τόσα κρίσιμα θέματα που απασχολούν την εποχή μας, από το μέλλον της εργασίας, τη φτώχεια και την ανεργία, έως την βιώσιμη ανάπτυξη και το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται, συμβάλλει ακόμα και στην επίτευξη των Στόχων για Βιώσιμη ανάπτυξη της Ατζέντας 2030 των Ηνωμένων Εθνών – Mission Possible 2030) και εν τέλει την καλύτερη ποιοτική και νοηματοδοτούμενη ζωή;
Και αν ναι, είναι οικονομικά εφικτό;
Με όλα αυτά τα ζητήματα γύρω από το UBI αποφασίσαμε να ασχοληθούμε και να ερευνήσουμε, εξετάζοντας το θέμα βαθύτερα, αναζητώντας απαντήσεις και λύσεις που θα σας παρουσιάσουμε σε σειρά άρθρων μας. Έχουμε, άλλωστε, ήδη, θίξει, από τα πρώτα κιόλας τεύχη μας, την λύση του UBI, (βλ. άρθρα για «το μέλλον της εργασίας» και την «παγκοσμιοποίηση») έχοντας υποσχεθεί ότι αυτό θα απασχολήσει μελλοντικά περισσότερο την αρθρογραφία μας.
Θα συνδυάσουμε τη φιλοσοφία, την πολιτική και την οικονομία, συγκρίνοντας την ιδέα ενός βασικού εισοδήματος με αντίπαλες ιδέες του παρελθόντος και του παρόντος για την προστασία από τη φτώχεια και την ανεργία. Θα παρακολουθήσουμε την ιστορία του, τις οικονομικές και δεοντολογικές αντιρρήσεις έναντι ενός άνευ όρων εισοδήματος – συμπεριλαμβανομένης της φερόμενης τάσης του να υπονομεύει τα κίνητρα και να ενθαρρύνει κάποιους από επιλογή να μείνουν εκτός αγοράς εργασίας – και θα δούμε αν μια τέτοια φαινομενικά απίθανη ιδέα μπορεί να είναι οικονομικά βιώσιμη και πολιτικά εφαρμοστέα. Τέλος, θα εξετάσουμε τη συνάφεια της πρότασης σε μια ολοένα και πιο παγκοσμιοποιημένη οικονομία.
Θα υπάρχουν ολοένα και λιγότερες θέσεις εργασίας που δεν θα είναι ικανό ένα ρομπότ να τις κάνει καλύτερα. Αντικρίζουμε τη μαζική ανεργία… Αυτό πρόκειται να καταστεί μια τεράστια κοινωνική πρόκληση, και, τελικά, θα χρειάζεται να έχουμε κάποιο είδος καθολικού βασικού εισοδήματος για τη συντήρηση όλων. Δεν νομίζω ότι θα έχουμε επιλογή…
Elon Musk
Τι ακριβώς είναι
Η ιδέα του Καθολικού Βασικού Εισοδήματος (Universal Basic Income) προτείνει την κατοχύρωση ενός επιδόματος το οποίο θα δίδεται από τη πολιτεία προς όλους τους πολίτες, εξ ου και καθολικό ή παγκόσμιο, όπως αποκαλείται. Παρέχεται χωρίς κριτήρια ή απαιτήσεις -άνευ όρων- και είναι αναφαίρετο. Χορηγείται, με παράλληλη περικοπή άλλων επιδομάτων, σε κάθε άτομο καθ’ όλη την διάρκεια της ενήλικης ζωή του (ή σύμφωνα με άλλες προτάσεις ακόμη και από τη γέννηση του), ανεξάρτητα από το εάν είναι άνεργος ή απασχολούμενος και από το ποιες είναι οι ετήσιες απολαβές του ή η αξία των περιουσιακών του στοιχείων. Το παρεχόμενο ποσό υπολογίζεται έτσι, ώστε να καλύπτει τις βασικές ανάγκες ζωής. Να είναι, δηλαδή, αρκετό για να εγγυάται σε όλους μια «αξιοπρεπή» ζωή -ό,τι κι αν συμβεί, αφού σκοπός είναι να αποτελεί ένα «δίχτυ ασφαλείας» για όλους.
Αποκαλείται, συχνά και με διάφορα άλλα ονόματα, όπως βασικό εισόδημα, εισόδημα ύπαρξης, εισόδημα πολίτη, καθολικό εισόδημα, εγγυημένο κοινωνικό εισόδημα, μέρισμα καθολικού εισοδήματος, κ.ά. Δεν πρέπει να συγχέεται, όμως, με το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα και με άλλα επιδόματα που χορηγούνται με εισοδηματικά κριτήρια.
Η ιστορία της ιδέας
Μπορεί να ακούγεται «τρελό» να παίρνουν όλοι οι άνθρωποι ένα εισόδημα είτε εργάζονται είτε όχι, είτε αναζητούν εργασία. Αλλά η ιδέα της παροχής ενός άνευ όρων βασικού εισοδήματος σε κάθε άτομο, πλούσιο ή φτωχό, ενεργό ή ανενεργό, δεν είναι «νέα». Άλλωστε, όπως πολλές φορές αποδεικνύεται ιστορικά, τα περισσότερα ίσως έχουν λεχθεί, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, σε παλαιότερες εποχές και με το πλήρωμα του χρόνου επαναδιατυπώνονται… Πολλές ουτοπίες του χθες γίνονται πραγματικότητες του σήμερα!
Προτάσεις, «βασικού εισοδήματος» αιωρούνται από τολμηρούς στοχαστές εδώ και αιώνες… Οι υποστηρικτές της ιδέας εντοπίζουν την ιστορική της προέλευση πίσω στην “Ουτοπία” του Sir Thomas More (Utopia, 1516), στο «Σχετικά με την βοήθεια προς τους Φτωχούς» (On Assistance to the Poor, 1526) του Johannes Vives και στα έργα του Marquis de Condorcet, του Charles Fourier, του Victor Considerant, του John Stuart Mill, του Bertrand Russell, του George Cole, του Herbert Simon και άλλων φιλοσόφων, πολιτικών επιστημόνων, οικονομολόγων. Ίσως, το πιο λεπτομερές και συγκεκριμένο πόνημα σχεδίων περί βασικού εισοδήματος και συναφών ρυθμίσεων κοινωνικής προστασίας, προτάθηκε από τον Thomas Paine -βασικό πρόσωπο τόσο στη Γαλλική όσο και στην Αμερικανική επανάσταση- μέσα στα έργα του «Τα Δικαιώματα του Ανθρώπου» (The Rights of Man, 1791) και «Αγροτική Δικαιοσύνη» (Agrarian Justice, 1795).
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι προτάσεις βασικού εισοδήματος ακούστηκαν αρκετά στην περίοδο μετά τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Το 1918, ο Bertrand Russell ζήτησε ένα εισόδημα για όλους, επαρκές για να πληρώσει για τα «απαραίτητα» στην μετά του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου Βρετανία. Και όταν το σχέδιο Beveridge συζητήθηκε το 1942, ένα μέλος της Επιτροπής Beveridge, η Juliet Rhys-Williams, πρότεινε τότε μια προσέγγιση βασικού εισοδήματος (τον λεγόμενο αρνητικό φόρο εισοδήματος: ένα σύστημα κοινωνικής πρόνοιας στο πλαίσιο του φόρου εισοδήματος, όπου οι άνθρωποι που κερδίζουν κάτω από ένα ορισμένο ποσό λαμβάνουν συμπληρωματικό ποσό αντί της πληρωμής φόρου) ως εναλλακτική του σχεδίου κοινωνικής πρόνοιας του Λόρδου William Beveridge.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, τη δεκαετία του 1960 ο Μίλτον Φρίντμαν υποστήριζε έναν αρνητικό φόρο εισοδήματος. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ μιλούσε για ένα εγγυημένο εισόδημα ως λύση στη φτώχεια. Και, στο τέλος της ίδιας δεκαετίας ο Ρίτσαρντ Νίξον, ο τότε Πρόεδρος, έφτασε πολύ κοντά στην εφαρμογή ενός καθολικού συμπληρώματος εισοδήματος, αλλά, το σχέδιο νικήθηκε στη Γερουσία από Συντηρητικούς που πίστευαν ότι το πρόγραμμα ήταν υπερβολικά ακριβό και από Φιλελεύθερους που πίστευαν ότι το ποσό του καθολικού συμπληρώματος ήταν πολύ χαμηλό…
Η αναβίωση στον 21ο αιώνα
Τα τελευταία χρόνια, υπήρξε έντονη αναζωπύρωση της υποστήριξης της ιδέας ενός βασικού εισοδήματος. Με το παραδοσιακό κράτος πρόνοιας να υφίσταται τριγμούς από την πίεση, γίνεται, πλέον, μια από τις πιο ευρέως συζητούμενες προτάσεις κοινωνικής πολιτικής στον κόσμο.
Διεθνείς οργανισμοί (όπως η Παγκόσμια Τράπεζα, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και τα Ηνωμένα Έθνη) μελετούν και ερευνούν τις υποθέσεις και πρακτικές του. Αρκετές χώρες έχουν αρχίσει να πειραματίζονται με την ιδέα -στήριξη αναπτύσσεται από κυβερνήσεις χωρών τόσο διαφορετικών όσο η Φινλανδία και η Ινδία- αλλά, ακόμα, απέχουμε από την παρουσίαση πειστικών αποτελεσμάτων. Και, όπως, ήδη, αναφέραμε, οι υποστηρικτές της περιλαμβάνουν φιλόσοφους, οικονομολόγους, επιχειρηματίες της Silicon Valley, συνδικαλιστές, πολιτικούς, φουτουριστές και άλλους. Επιπροσθέτως, αναπτύσσονται πολλές υποστηρικτικές συντονισμένες προσπάθειες ομάδων της κοινωνίας των πολιτών,
Το βασικότερο όμως όλων που αξίζει να υπερτονίσουμε είναι ότι οι υποστηρικτές του βασικού εισοδήματος προέρχονται από προσωπικότητες όλων των εθνικοτήτων, από ολόκληρο το πολιτικό φάσμα. Από φιλελεύθερους διανοητές και οικονομολόγους όπως ο Μίλτον Φρίντμαν και ο Φρίντριχ Χάγιεκ μέχρι τον Τζον Κένεθ Γκάλμπρεϊθ και μαρξιστές ακόμα οικονομολόγους.
Μια ιδέα λοιπόν που αντί να χωρίζει μπορεί να ενώσει…! Μια ριζοσπαστική ιδέα, υπεράνω κοινωνικών διαιρέσεων, ιδεολογιών, απασχόλησης, σχολών πολιτικής σκέψης και κομμάτων, που, ίσως, να αποτελεί την πιο ρεαλιστική ελπίδα για την αντιμετώπιση της οικονομικής ανασφάλειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στον εικοστό πρώτο αιώνα και να συμβάλλει σε μια ρεαλιστική και εποικοδομητική αλλαγή της κοινωνίας.
Η αντίθετη πλευρά
Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, ότι το βασικό εισόδημα θα λύσει αυτομάτως όλα τα προβλήματα ή ότι δεν υπάρχουν αντιρρήσεις στην λογική και το εφικτόν της όλης ιδέας.
Αυτονόητα, όπως και σε κάθε ιδέα στην ανθρωπότητα, υπάρχει πάντα και η άλλη πλευρά… Οι έχοντες κριτική, σκεπτικιστική ή πολεμική στάση απέναντι στη «νέα» ιδέα.
Η αντίθετη πλευρά λοιπόν έναντι της ιδέας του βασικού εισοδήματος επικεντρώνεται στο υψηλό κόστος του συστήματος και τις αρνητικές επιπτώσεις του στο «ηθικό» της εργασίας. Υποστηρίζουν ότι η βασική κοινωνική πρόνοια αν καταβάλλεται άνευ όρων θα παρείχε το δικαίωμα μιας «δωρεάν βόλτας» και θα αποδυναμωνόταν η εργασία ως θεμέλιο της κοινωνίας μας.
Το βασικότερο και σε αυτή τη περίπτωση, που, αξίζει να τονίσουμε, αναλογικά με αυτά τα οποία, μόλις, αναφέραμε παραπάνω (μια ιδέα που μπορεί να ενώσει), είναι ότι δεν δημιουργούνται ομογενή αντίπαλα στρατόπεδα… Αντίπαλοι και υπερασπιστές βρίσκονται σε πολιτικούς κύκλους τόσο στη δεξιά όσο και στην αριστερά. Η δεξιά στέκεται, πρωτίστως, στο κόστος του συστήματος και στις επιδράσεις των κίνητρων του. Η αριστερά (ιδίως του συνδικαλιστικού χώρου) ανησυχεί ότι το βασικό εισόδημα θα προκαλέσει μια αύξηση στην εργασία χαμηλού εισοδήματος και θα πολώσει την αγορά εργασίας.
Για όλα αυτά, όμως, προχωρώντας στην έρευνα επί του θέματος θα συνεχίσουμε σε επόμενο άρθρο μας. Μέχρι τότε, έχοντας συγκεντρώσει παρακάτω μια λίστα με τα επιχειρήματα που παρουσιάζονται από τους βασικούς υπερασπιστές και τους πολέμιους του βασικού εισοδήματος, σας αφήνουμε να διαμορφώνετε τις δικές σας απόψεις…
Επιχειρήματα που σχετίζονται με το Βασικό Εισόδημα:
