Ο «παιδαγωγός» κατά την αρχαιότητα ήταν εκείνος που συνόδευε το παιδί στη σχολή. Ο «παίδων ἀγωγός», ετυμολογικά, έπρεπε να «ἄγει» (=οδηγεί) το παιδί. Δεν ήταν ο διδάσκαλος, αλλά ο προστάτης, ο φύλακας. Ένας έμπιστος μορφωμένος σκλάβος που μεριμνούσε για τη μεταφορά του παιδιού από το σπίτι προς το Διδασκαλείο και πίσω, κουβαλώντας τα πράγματά του, προσέχοντας το στο δρόμο και παραμένοντας στο σχολείο μέχρι το τέλος των μαθημάτων. Σταδιακά, η έννοια εξελίχθηκε σε κάτι πολύ μεγαλύτερο: σε σύμβολο καθοδήγησης, διαμόρφωσης χαρακτήρα, προτύπου.
Ο Πλάτων πίστευε πως η παιδεία είναι η διαδικασία με την οποία ο άνθρωπος «στρέφει» την ψυχή του προς το φως – όχι προς τη συσσώρευση πληροφοριών. Ο Αριστοτέλης έβλεπε την εκπαίδευση ως θεμέλιο της πολιτικής αρετής και της ευτυχίας του πολίτη. Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, αιώνες αργότερα, έγραφε πως ο δάσκαλος οφείλει να αφήνει χώρο στον μαθητή να ανακαλύπτει μόνος του τη γνώση (Αιμίλιος, ή Περί Αγωγής).
Σήμερα, όμως, η αποστολή του μοιάζει να έχει λησμονηθεί. Ο διδάσκων αντιμετωπίζεται – και συχνά αντιμετωπίζει τον ίδιο τον εαυτό του – όχι ως πνευματικός οδηγός, αλλά ως διεκπεραιωτής ύλης. Πνιγμένος στις διαδικασίες, απομακρύνεται από τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα του ρόλου του. Και το πιο ανησυχητικό: ξεχνά πως και ο ίδιος οφείλει να παραμένει μαθητής – ανοιχτός σε αναστοχασμό, επιμόρφωση, αυτογνωσία.
Αν η Παιδεία πάψει να είναι διάλογος, σχέση, πρότυπο, τότε τι απομένει; Μια μετάδοση γνώσης που δεν μεταμορφώνει. Ένας μαθητής που αποστηθίζει αλλά δεν διαμορφώνεται. Και ένας εκπαιδευτικός που ξεχνά γιατί μπήκε στην τάξη…
Η σιωπηλή δυσπιστία
Aν ρωτήσεις έναν μέσο Έλληνα γονιό ποιο σχολείο θα διάλεγε για το παιδί του – αν δεν υπήρχε οικονομικός περιορισμός – η απάντηση είναι, σχεδόν πάντα, η ίδια: ένα καλό ιδιωτικό σχολείο. Όχι απαραίτητα πολυτελές, αλλά οργανωμένο, ασφαλές, με διδάσκοντες που διακατέχονται από αίσθημα ευθύνης, συνέπειας και καθαρής αποστολής. Αυτή καθ’ αυτή η επιλογή, πριν καν εκτιμηθεί πολιτικά ή ταξικά, αποτελεί μια σιωπηλή ψήφο δυσπιστίας προς το δημόσιο σχολείο. Κι αυτό λέει πολλά…
Η ελληνική δημόσια εκπαίδευση κουβαλά εδώ και δεκαετίες γνωστά και βαθιά προβλήματα: ανεπαρκείς υποδομές, ελλείψεις σε προσωπικό, άνιση πρόσβαση ανά γεωγραφική και κοινωνική περιοχή, υποβάθμιση του σχολικού περιβάλλοντος. Η παραπαιδεία έχει σχεδόν θεσμοθετηθεί ως συμπλήρωμα και η έλλειψη εμπιστοσύνης είναι διάχυτη: από τους μαθητές, τους γονείς, ακόμα και από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς.
Πέρα, όμως, από τα τεχνικά προβλήματα, υπάρχει κάτι πιο βαρύ και πιο ανομολόγητο: η κρίση νοήματος και παραδείγματος. Ποιο είναι σήμερα το σχολείο; Και ποιος είναι μέσα σε αυτό ο ρόλος του εκπαιδευτικού;
Όταν ο λειτουργός της εκπαίδευσης δεν εμπνέει, δεν διαμορφώνει, δεν στέκεται ως πρότυπο, το σχολείο παύει να είναι χώρος καλλιέργειας. Γίνεται τόπος διεκπεραίωσης – από όλους. Οι μαθητές πηγαίνουν για να «περάσουν», οι καθηγητές για να «τελειώσουν», οι γονείς για να «επιβλέψουν». Κανείς δεν ζει τη διαδικασία ως κοινό αγώνισμα καλλιέργειας…
Η κριτική εδώ δεν απευθύνεται μόνο στο κράτος. Το ερώτημα είναι βαθύτερο: ποιος φέρει την υποχρέωση του παραδείγματος; Ο δάσκαλος, ο καθηγητής, δεν είναι (ή δεν θα έπρεπε να είναι) απλά ένας δημόσιος υπάλληλος με θητεία στο γραφείο του. Είναι άνθρωπος που καλείται να σταθεί μπροστά σε ψυχές. Όταν αποσύρεται από τον ρόλο του ως φορέας έμπνευσης, τότε το σχολείο κενώνεται εκ των έσω.
Η παρακμή δεν είναι μόνο θεσμική. Είναι αξιακή. Και ξεκινά όταν εκείνοι που καλούνται να φροντίσουν το «φως», αρκούνται στο φως του διαδρόμου…
Το οξύμωρο της άρνησης
Ο επαναπροσδιορισμός της εκπαίδευσης δεν είναι μόνο ζήτημα θεσμικών αλλαγών. Είναι πρωτίστως ζήτημα νοοτροπίας. Και όταν η νοοτροπία αυτή καλλιεργείται – ή επιβάλλεται – από τους ίδιους τους θεσμικούς εκπροσώπους των εκπαιδευτικών, τότε η κρίση γίνεται βαθύτερη και πιο δύσκολα αναστρέψιμη.
Η ΔΟΕ και η ΟΛΜΕ, θεσμοί που θα έπρεπε να πρωτοστατούν στην ποιοτική αναβάθμιση της δημόσιας εκπαίδευσης, έχουν μετατραπεί σε θεματοφύλακες της ακινησίας. Κάθε απόπειρα εσωτερικής ανανέωσης, κάθε συζήτηση για αξιολόγηση ή επιμόρφωση, απορρίπτεται πριν καν εξεταστεί. Και η άρνηση αυτή δεν έχει παιδαγωγικό χαρακτήρα. Έχει ιδεοληπτική και συντεχνιακή βάση, με κύριο μέλημα την προστασία του «κλάδου», όχι την υπεράσπιση της Παιδείας.
Το οξύμωρο είναι προφανές: οι εκπαιδευτικοί αξιολογούν καθημερινά τους μαθητές τους, αλλά οι ίδιοι αρνούνται συστηματικά να αξιολογηθούν. Δεν δέχονται να υποστούν καμία διαδικασία που θα τους έθετε ενώπιον του δικού τους έργου. Κι όμως, η αξιολόγηση δεν είναι μέσο επιβολής. Είναι καθρέφτης, εργαλείο αυτογνωσίας.
Ο παιδαγωγός δεν φοβάται να μετρηθεί. Δεν προστατεύεται πίσω από τίτλους και συνθήματα. Γνωρίζει ότι η δική του εξέλιξη είναι προϋπόθεση για να εμπνεύσει και να διαμορφώσει. Η αξιολόγηση δεν είναι απειλή, αλλά καθήκον – απέναντι στον εαυτό του, στους μαθητές του, στην κοινωνία.
Όταν οι φύλακες της γνώσης επιλέγουν τη σιγουριά της ακινησίας, δεν υπηρετούν την Παιδεία. Υπηρετούν μόνο τον εαυτό τους.
Η τάξη του πεζοδρομίου
Όταν η αίθουσα δεν εμπνέει, ο δρόμος γίνεται σκηνή. Και όταν οι δάσκαλοι ξεχνούν να διδάσκουν με το παράδειγμά τους, αναζητούν τη φωνή τους στα πεζοδρόμια – μαζί με τους μαθητές τους.
Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε να επαναλαμβάνεται το ίδιο φαινόμενο: ανήλικοι μαθητές να συμμετέχουν σε κινητοποιήσεις για αιτήματα που δύσκολα κατανοούν και ακόμη δυσκολότερα έχουν επιλέξει οι ίδιοι. Πίσω από κάθε «αγωνιστική» φωτογραφία, πίσω από κάθε μαθητικό πανό, κρύβονται συχνά οι σκοπιμότητες ενηλίκων – συνδικαλιστών, παρατάξεων, ιδεολογικών καθοδηγητών.
Ο εκπαιδευτικός δεν είναι εδώ για να μεταφέρει τον μαθητή από την τάξη στην πορεία. Ο ρόλος του δεν είναι να τον κάνει φερέφωνο, αλλά άνθρωπο με κρίση. Κι όμως, αντί να εστιάσουν στη γνώση, στην καλλιέργεια, στην ουσιαστική σχέση, αρκετοί παροτρύνουν ή ανέχονται τη συμμετοχή παιδιών σε διεκδικήσεις που υπηρετούν συντεχνιακές λογικές και κομματικά συμφέροντα.
Πόση ευθύνη έχει ένας τέτοιος λειτουργός όταν μετατρέπει τον μαθητή του σε εργαλείο πίεσης; Τι μαθαίνει το παιδί όταν του δείχνεις ότι η φωνή έχει αξία μόνο όταν φωνάζει για κάτι που δεν καταλαβαίνει; Είναι αυτή πράξη χειραφέτησης ή απλώς χειραγώγησης;
Ο μαθητής δεν είναι ώριμος για τέτοιους ρόλους. Και δεν θα γίνει ποτέ, αν αντί να του διδάξεις πώς να σκέφτεται, τον μαθαίνεις πώς να ακολουθεί.
Έλλειψη παραδείγματος
Δεν αρκεί ένας δάσκαλος να διδάσκει. Πρέπει να εμπνέει. Πρέπει να είναι παρών – όχι μόνο ως γνώστης, αλλά ως άνθρωπος που στέκεται απέναντι στους μαθητές του με ήθος, σταθερότητα, υπευθυνότητα.
Κι όμως, στη δημόσια εκπαίδευση λείπουν όλο και περισσότερο οι εκπαιδευτικοί που λειτουργούν ως πρότυπα. Όχι γιατί δεν υπάρχουν αξιόλογοι άνθρωποι. Αλλά, γιατί κυριαρχεί μια μετριότητα που έχει γίνει κανονικότητα: μια στάση αμυντική, βολεμένη, αποστασιοποιημένη. Δάσκαλοι και καθηγητές που αρνούνται να αξιολογηθούν, να αναστοχαστούν, να αναζητήσουν κάτι περισσότερο από τη διεκπεραίωση. Που ενθαρρύνουν την αποχή από το μάθημα, αλλά όχι την αναζήτηση της γνώσης.
Το σχολείο, όμως, δεν αλλάζει αν δεν αλλάξουν πρώτα αυτοί. Το χρέος τους δεν είναι μόνο θεσμικό – είναι προσωπικό. Και το παράδειγμα δεν χτίζεται με λόγια, αλλά με στάση.
Ένας παιδαγωγός με αυτογνωσία, που δέχεται να κριθεί, να βελτιωθεί, να σταθεί στο ύψος του ρόλου του, μπορεί να μεταμορφώσει μια τάξη. Μπορεί να εμπνεύσει εμπιστοσύνη και ασφάλεια – όχι γιατί είναι αυθεντία, αλλά γιατί είναι παρών με όλο του το είναι.
Η ελληνική εκπαίδευση έχει ανάγκη από δασκάλους που να δείχνουν δρόμους, όχι να επιβάλλονται. Από παιδαγωγούς που να φέγγουν, όχι να φωνάζουν. Που να οδηγούν με το ήθος τους, όχι με τα συνθήματά τους.
Το πρότυπο δεν είναι πολυτέλεια. Είναι η απαρχή κάθε Παιδείας.
Και οι πρόγονοι;
Αν μπορούσαν να δουν τη σημερινή εικόνα της εκπαίδευσης, τι θα έλεγαν άραγε εκείνοι που πρώτοι μίλησαν για Παιδεία ως υπόθεση ζωής; Τι θα έβλεπαν στον λειτουργό που αρνείται να μετρηθεί, που αποσύρεται από το ήθος και τον λόγο του παραδείγματος, που αφήνει τη σχέση με τον μαθητή να καταντήσει διεκπεραίωση;
Ο Σωκράτης θα μας θύμιζε, ίσως, πως μόνο όταν παραδεχτείς την άγνοιά σου μπορείς να μάθεις. Πως το έργο του διδασκάλου δεν είναι να διδάσκει αυτάρεσκα, αλλά να αναζητά μαζί με τον μαθητή. Ο Πλάτων θα μας ζητούσε να στρέψουμε την ψυχή μας στο φως και θα ρωτούσε: μπορεί να το κάνει αυτό ένας διδάσκαλος που δεν στέκεται ο ίδιος στο φως; Που δεν πιστεύει στην αυτογνωσία και τη δύναμη του καθήκοντος;
Ο Ισοκράτης θα μας καλούσε σε μετριοπάθεια και ήθος, και θα κατέκρινε όσους μετατρέπουν την παιδεία σε πεδίο ιδιοτέλειας.
Κι ο Ρουσσώ, αιώνες αργότερα, θα μας έλεγε πως δεν μπορούμε να διδάξουμε ελευθερία, αν πρώτα δεν ελευθερωθούμε εμείς από τις σκοπιμότητές μας.
Η Παιδεία υπήρξε πάντα υπόθεση βαθιά ηθική. Και η κρίση της δεν είναι κρίση γνώσεων – είναι κρίση στάσης. Οι πρόγονοί μας θα ντρέπονταν.
Όχι για τα λάθη μας, αλλά για την άρνησή μας να τα δούμε.
Να είσαι φως
Η εποχή μας αλλάζει με ρυθμούς που κανείς δεν προλαβαίνει. Η τεχνολογία διαμορφώνει νέες σχέσεις, νέες ανάγκες, νέες αγωνίες. Οι άνθρωποι αναζητούν την αξία τους μέσα σε έναν κόσμο που μετρά τα πάντα, αλλά δεν μετρά την ψυχή.
Μέσα σε αυτό το τοπίο, ο εκπαιδευτικός δεν είναι απλώς ένας φορέας γνώσης. Είναι εκείνος που καλείται να δώσει νόημα. Να σταθεί παρών σε μια εποχή απουσίας. Να εμπνεύσει αυτογνωσία, υπευθυνότητα, σεβασμό – όχι με θεωρίες, αλλά με τη στάση του.
Να είσαι εκπαιδευτικός σήμερα σημαίνει να ξέρεις ότι κάθε παιδί είναι διαφορετικό. Όχι μόνο στις ικανότητες, αλλά στις ανάγκες, στους φόβους, στα όνειρα. Σημαίνει να μη διδάσκεις απλώς, αλλά να αφουγκράζεσαι. Να μη μεταφέρεις έτοιμες γνώσεις, αλλά να δημιουργείς το περιβάλλον όπου ο μαθητής θα θέλει να μάθει.
Σημαίνει να συνεργάζεσαι, να εμπνέεις, να προσαρμόζεις – χωρίς να χάνεις την ουσία. Η τάξη δεν είναι μηχανή, είναι κοινότητα. Και το μάθημα δεν είναι μετάδοση, είναι σχέση.
Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η Παιδεία χρειάζεται παρουσία. Χρειάζεται δασκάλους που να πιστεύουν ότι η ανθρωπιά δεν είναι παρωχημένη, ότι η καλλιέργεια δεν είναι πολυτέλεια, ότι η γνώση δεν είναι απλώς πληροφορία.
Χρειάζεται παιδαγωγούς που να βλέπουν. Που να φροντίζουν. Που να φωτίζουν. Και που να τολμούν να επαναπροσδιορίζουν πρώτα τον εαυτό τους.
Δεν είναι όλα σκοτεινά. Υπάρχουν εκπαιδευτικοί που παλεύουν, που δεν παραιτούνται, που στέκονται. Που δεν κάνουν θόρυβο, αλλά διαμορφώνουν σιωπηλά ψυχές. Σε αυτούς αξίζει να στραφούμε. Όχι για να τους εξιδανικεύσουμε, αλλά για να τους αναγνωρίσουμε. Και να σταθούμε δίπλα τους.
Οι γονείς ζητούν πρότυπα για τα παιδιά τους. Μα το πρότυπο δεν είναι ποτέ μόνο του. Χτίζεται στη σχέση, στη στήριξη, στη συνέπεια. Αυτή η υποχρέωση δεν βαραίνει μόνο την τάξη – ανήκει και στην οικογένεια. Και μαζί, εκπαιδευτικοί και γονείς, μπορούν να ξαναδώσουν στην Παιδεία το νόημα που της λείπει.
Ο δρόμος δεν είναι απλός, ούτε άμεσος. Αλλά αν η Παιδεία είναι ιερό χρέος, τότε όλα ξεκινούν από αυτό: την ευθύνη του παιδαγωγού να γίνει φως. Έστω και για έναν.
«Να μεταδίδεις τη γνώση, σημαίνει να ανάβεις από το λυχνάρι σου τα κεριά των άλλων χωρίς να στερείσαι τίποτα από τη φλόγα σου»,
Jane Porter
Και τώρα τι;
Η σχολική τάξη είναι μικρογραφία της κοινωνίας. Εκεί, σιωπηλά, γεννιούνται οι πολίτες του αύριο. Κι ο εκπαιδευτικός δεν φυτεύει απλώς γνώσεις – φυτεύει στάσεις, ιδέες, παραδείγματα. Και αυτά, με τον καιρό, βλασταίνουν σε συμπεριφορές, σε επιλογές, σε ζωές.
Αν θέλουμε να αλλάξει η κοινωνία, πρέπει πρώτα να αλλάξει το πνεύμα που κυριαρχεί μέσα στην τάξη. Όχι το πνεύμα των λίγων που μοχθούν, αλλά το γενικό κλίμα αδράνειας, φόβου, παραίτησης. Αυτό που στεγνώνει την Παιδεία από την ψυχή της.
Η αλήθεια είναι πως η εκπαίδευση κουβαλά πληγές. Δεν τις κρύβουμε. Δεν τις καταγγέλλουμε. Τις αναγνωρίζουμε, για να τολμήσουμε να σκεφτούμε αλλιώς. Γιατί αν κάτι μπορεί να δώσει νόημα στην προσπάθεια, είναι αυτό: να σταθούμε με θάρρος απέναντι σε ό,τι μας κρατά πίσω – κι ύστερα να το ξεπεράσουμε.
Η Παιδεία δεν χτίζει απλώς γνώστες. Χτίζει ανθρώπους. Και ο παιδαγωγός δεν είναι υπάλληλος. Είναι συνοδοιπόρος. Δημιουργός. Κήρυκας υπευθυνότητας.
Το έργο του δεν τελειώνει στο ωράριο. Δεν φοβάται το φως. Το υπηρετεί!
