Η Δημοκρατία χθες και σήμερα

Όταν οι Γάλλοι επαναστάτες εισέβαλαν στη φυλακή της Βαστίλης, το 1789, επιδιώκοντας την ελευθερία, την ισότητα και την αδελφοσύνη (με τα όπλα, βεβαίως), δεν μπορούσαν να φανταστούν πόσο μακριά θα εξαπλωνόταν η Δημοκρατία, μόλις, 200 χρόνια αργότερα. Τον 19ο αιώνα, υπήρχαν λίγες χώρες που θα μπορούσε κανείς να αποκαλέσει «δημοκρατίες». Σήμερα, είναι οι περισσότερες!

Μακρύς ο δρόμος που διανύσαμε… Αποτελεί, τελικά, εκπληκτικό επίτευγμα το γεγονός ότι πολλές χώρες κυβερνώνται, πλέον, δημοκρατικά.
Βέβαια, ο απλός αριθμός των χωρών δεν μας λέει πόσοι άνθρωποι στη γη απολαμβάνουν, ουσιαστικά, δημοκρατικά δικαιώματα. Για παράδειγμα, όταν η Τυνησία έγινε δημοκρατική, το 2012, ο πληθυσμός των 11 εκατομμυρίων κατοίκων της απέκτησε τα πολιτικά δικαιώματα που συνοδεύουν τον εκδημοκρατισμό. Όταν η Ινδία εκδημοκρατίστηκε, τη δεκαετία του ΄50, η ίδια μετάβαση επηρέασε, σχεδόν, 400 εκατομμύρια ανθρώπους…

Έτσι, αν υιοθετήσουμε την γνωστή και καθιερωμένη αντίληψη της δημοκρατίας ως «διακυβέρνηση του λαού, από τον λαό, για τον λαό», θα πρέπει να εξετάσουμε πόσοι άνθρωποι μπορούν να έχουν λόγο στην κυβέρνησή τους. Πόσοι άνθρωποι έχουν δημοκρατικά πολιτικά δικαιώματα, σε όλο τον κόσμο; Και, πώς έχει αλλάξει ο αριθμός τους, τα τελευταία διακόσια χρόνια;

Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, ανατρέξαμε στα στοιχεία που δημοσιεύει το ‘Our World in Data’, ειδικότερα εκείνα που παρουσιάζουν το πως έχουν αλλάξει τα πολιτικά συστήματα μέσα στους τελευταίους αιώνες.

Τα πολιτικά συστήματα των χωρών (κατά το ‘Our World in Data’) ταξινομούνται σε τέσσερις τύπους:
– Κλειστές απολυταρχίες: οι πολίτες δεν έχουν το δικαίωμα να εκλέξουν ούτε τον αρχηγό της κυβέρνησης ούτε το νομοθετικό σώμα μέσω πολυκομματικών εκλογών.
– Εκλογικές απολυταρχίες: οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να επιλέγουν τον αρχηγό της εκτελεστικής εξουσίας και το νομοθετικό σώμα μέσω πολυκομματικών εκλογών, αλλά στερούνται ορισμένων ελευθεριών, όπως η ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι ή της έκφρασης, οι οποίες καθιστούν τις εκλογές ουσιαστικές, ελεύθερες και δίκαιες.
– Εκλογικές δημοκρατίες: οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν σε ουσιαστικές, ελεύθερες και δίκαιες και πολυκομματικές εκλογές.
– Φιλελεύθερες δημοκρατίες: οι πολίτες έχουν περαιτέρω ατομικά και μειονοτικά δικαιώματα, είναι ίσοι ενώπιον του νόμου και οι ενέργειες της εκτελεστικής εξουσίας περιορίζονται από τη νομοθετική εξουσία και τα δικαστήρια.

Και ιδού πως απεικονίζεται η εξέλιξη της «Δημοκρατίας» από το 1800 έως το 2020:

Πολίτες,  παγκοσμίως, υπό διαφορετικά πολιτικά καθεστώτα

Βλέπουμε, λοιπόν, πόσοι άνθρωποι έζησαν κάτω από καθένα από τα τέσσερα πολιτικά συστήματα από το 1800.

Σχεδόν κανείς δεν είχε δημοκρατικά πολιτικά δικαιώματα τον 19ο αιώνα, αλλά, πολλοί τα απέκτησαν έκτοτε!

Πολύ λίγοι άνθρωποι είχαν δημοκρατικά πολιτικά δικαιώματα τον 19ο αιώνα. Το 1800, σχεδόν όλοι ζούσαν σε καθεστώτα που ταξινομούνται ως κλειστές απολυταρχίες. Όπως παρουσιάζεται στα στοιχεία, καμία χώρα δεν ήταν δημοκρατία, και, μόνο 16 εκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν στις δύο χώρες που ταξινομούνται ως εκλογικές απολυταρχίες: το Ηνωμένο Βασίλειο και οι Ηνωμένες Πολιτείες.
Οι περισσότεροι άνθρωποι συνέχισαν να ζουν σε κλειστές απολυταρχίες κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, με 5 στους 6 ανθρώπους να εξακολουθούν να έχουν ελάχιστα πολιτικά δικαιώματα μέχρι το 1900, ενώ, όσοι δεν είχαν, ζούσαν, κυρίως, σε εκλογικές απολυταρχίες στην Αμερική και τη Δυτική Ευρώπη. Μόνο 17 εκατομμύρια άνθρωποι στην Αυστραλία, το Βέλγιο και την Ελβετία απολάμβαναν ένα ευρύ φάσμα εκλογικών και φιλελεύθερων πολιτικών δικαιωμάτων. Άλλα 41 εκατομμύρια στη Γαλλία και τη Νέα Ζηλανδία απολάμβαναν πολλά δημοκρατικά (αλλά, όχι φιλελεύθερα) πολιτικά δικαιώματα.

Το πρώτο μισό του 20ού αιώνα κατέστησε σαφές ότι η εξάπλωση των δημοκρατικών δικαιωμάτων ήταν τόσο δυνατή όσο και αβέβαιη. Η δημοκρατική πρόοδος κατά τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα ανατράπηκε, όταν χώρες, όπως η Γερμανία, επέστρεψαν σε απολυταρχική διακυβέρνηση στις δεκαετίες του 1930 και 1940.

Κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, μεγάλος αριθμός ανθρώπων απέκτησε στη συνέχεια δημοκρατικά πολιτικά δικαιώματα. Το 1950, περισσότεροι από 200 εκατομμύρια άνθρωποι -κυρίως στη Δυτική Ευρώπη- ζούσαν σε φιλελεύθερες δημοκρατίες και άλλα 240 εκατομμύρια ζούσαν σε εκλογικές δημοκρατίες στη Δυτική Ευρώπη και την Αμερική. Ο αριθμός αυτός αυξήθηκε τις επόμενες δεκαετίες και, στα τέλη της δεκαετίας του ΄90, η πλειονότητα του παγκόσμιου πληθυσμού -περίπου 3 δισεκατομμύρια άνθρωποι- ζούσε σε εκλογικές και φιλελεύθερες δημοκρατίες.

Η εξάπλωση των δημοκρατικών πολιτικών δικαιωμάτων συνεχίστηκε στις αρχές του 21ου αιώνα. Μέχρι το 2018, περισσότεροι από 2,7 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν σε εκλογικές δημοκρατίες σε όλες τις περιοχές του κόσμου: Οι περισσότεροι προέρχονταν από τις πολυπληθείς χώρες της Ινδίας , της Ινδονησίας, της Βραζιλίας και της Νιγηρίας. Άλλο ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι ζούσαν σε φιλελεύθερες δημοκρατίες. Σχεδόν, το σύνολο των 1,9 δισεκατομμυρίων ανθρώπων, που εξακολουθούν να ζουν σε μια κλειστή απολυταρχία, κατοικούν, πλέον, σε μία μόνο χώρα: Την Κίνα.

Πολιτικά καθεστώτα το 2020

Βέβαια, η Δημοκρατία απέχει ακόμη πολύ από το να είναι καθολική – και πολύ από το να είναι αναπόφευκτή. Τα ‘πισωγυρίσματα’, στην ιστορία, πάντα υπήρχαν και θα υπάρχουν…

Ενώ, τα δημοκρατικά δικαιώματα έχουν εξαπλωθεί σε μεγάλο βαθμό, ταυτόχρονα, απέχουν πολύ από το να είναι καθολικά, καθώς έχουμε και πρόσφατες αναποδιές… Παρόλο που πολλοί άνθρωποι τα απολαμβάνουν, πλέον, ο συνολικός αριθμός αυτών που δεν έχουν δημοκρατικά δικαιώματα, είναι υψηλότερος από ποτέ. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξήθηκε ταχύτερα από ότι εξαπλώθηκε η Δημοκρατία. Και, πρόσφατα, ορισμένοι άνθρωποι έχασαν τα πολιτικά τους δικαιώματα -με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα το 1,4 δισεκατομμύριο ανθρώπων που ζουν στην Ινδία.

Πριν λίγους μήνες, η μη κερδοσκοπική οργάνωση “Freedom House”, στην ετήσια έκθεσή της για τα παγκόσμια πολιτικά δικαιώματα και ελευθερίες, υποβάθμισε την Ινδία από ελεύθερη δημοκρατία σε «μερικώς ελεύθερη δημοκρατία». Το ίδιο και το Ινστιτούτο V-Dem που ήταν πιο αυστηρό στην τελευταία του έκθεση για τη δημοκρατία. Ανακοίνωσε ότι η Ινδία έχει μετατραπεί σε «εκλογική απολυταρχία». Επίσης, και στον ‘Δείκτη Δημοκρατίας’ που δημοσίευσε το Economist Intelligence Unit, η Ινδία, η οποία περιγράφεται ως «ελαττωματική δημοκρατία», υποχώρησε κατά δύο θέσεις στην 53η θέση. Όλοι συμφωνούν ότι για την οπισθοδρόμηση της δημοκρατίας ευθύνεται ο κ. Μόντι και η ινδουιστική εθνικιστική κυβέρνησή του BJP. Υπό την εποπτεία του κ. Μόντι, λένε, έχουν αυξηθεί οι πιέσεις σε ομάδες ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ο εκφοβισμός ακαδημαϊκών, δημοσιογράφων και ακτιβιστών και μια σειρά επιθέσεων, ιδίως κατά μουσουλμάνων. Αυτό, προσθέτουν, έχει οδηγήσει σε επιδείνωση των πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών στη χώρα.

Η Δημοκρατία λοιπόν είναι εύθραυστη και όπως οι εκθέσεις αυτές προειδοποιούν, «η πτώση της Ινδίας από τις ανώτερες τάξεις των ελεύθερων εθνών θα μπορούσε να έχει ιδιαίτερα καταστροφικές επιπτώσεις στα παγκόσμια δημοκρατικά πρότυπα».
Μαζί με την Ινδία, πλέον, περισσότερα από τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πληθυσμού ζουν σε κλειστές και εκλογικές απολυταρχίες.

Αυτές οι αποτυχίες θα πρέπει να μας χρησιμεύσουν ως υπενθύμιση ότι η συνεχής πολιτική πρόοδος δεν είναι αναπόφευκτη.

Η άνοδος της Δημοκρατίας υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα συλλογικά επιτεύγματα του περασμένου αιώνα, επιτρέποντας σε μεγάλο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού να ζει σε σχετική ελευθερία και να έχει την ικανότητα να αλλάζει την πολιτική και την κοινωνία της χώρας του. Ωστόσο, αυτή η πορεία, φαίνεται να έχει φτάσει σε μια καμπή.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του ‘Our World in Data’, το ποσοστό του κόσμου που ζει είτε σε εκλογική είτε σε φιλελεύθερη δημοκρατία ήταν στο υψηλότερο επίπεδο το 2000, καθώς είχε φθάσει στο 54%. Το 2019 έγινε μια απότομη βουτιά στο μόλις 32%, αποδεικνύοντας το «εύθραυστο» της δημοκρατίας…

Και τώρα τι;

Ιδού η τραγική ειρωνεία: Ενώ κάποιοι άνθρωποι, ένα μεγάλο ποσοστό, συνολικά, της ανθρωπότητας, ονειρεύονται μια ζωή υπό καθεστώς φιλελεύθερης Δημοκρατίας, αλλού, ιδιαίτερα σε αυτό που αποκαλούμε ‘Δύση’, όπως στον τόπο μας που γέννησε τη δημοκρατία, φθάνουμε να μη την σεβόμαστε και να καταχρόμαστε δικαιώματα και ελευθερίες…

Τα ‘καμπανάκια’ χτυπούν! Ίσως, σημαίνουν έντονα, πλέον, την ώρα να αναλογιστούμε την έννοια και τη σημασία της Δημοκρατίας. Το δρόμο που διανύσαμε, έως σήμερα, μα και αυτόν που έχουμε μπροστά μας. Όπου λείπει η φιλελεύθερη Δημοκρατία, οφείλουμε να συμμετέχουμε να την εξαπλώσουμε και να την θεμελιώσουμε. Ενώ, όπου υπάρχει, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως, για να την απολαμβάνουμε, οφείλουμε και να την προφυλάσσουμε. Έχουμε υποχρέωση να προστατεύουμε το πολίτευμα και τους Θεσμούς που με μεγάλους αγώνες θεσπίσαμε για να μας εξυπηρετούν. Να κατανοήσουμε ότι στην Δημοκρατία, πάντα, κυβερνά η πλειοψηφία. Και, αν η  φιλελεύθερη δημοκρατία είναι ευρύχωρη, γενναιόδωρη και ανεκτική, με σεβασμό στις μειοψηφίες, αυτό δεν σημαίνει ότι οι κάθε είδους μειοψηφίες έχουν «δικαίωμα» επιβολής της γνώμης τους. Άλλο το εκφράζω γνώμη, εντελώς διαφορετικό το επιχειρώ, και, μάλιστα βίαια, να την επιβάλλω… Δεν αποτελεί, για παράδειγμα, «δημοκρατία» η άρνησή συμμόρφωσης στα συνταγματικά μας καθήκοντα και, πρωτίστως, στο καθήκον εθνικής και κοινωνικής αλληλεγγύης, στο καθήκον τήρησης του νόμου και στην υποχρέωση σεβασμού του δικαιώματος των άλλων στην υγεία και τη ζωή. Γι’ αυτό, υπάρχουν θεσμικοί μηχανισμοί ελέγχου, ερμηνείας και επανόρθωσης. Όποιος θεωρεί ότι παραβιάζεται η Δημοκρατία, το Σύνταγμα, τα δικαιώματά του, μπορεί να ζητήσει δικαστική προστασία σε εθνικό ή ακόμα και διεθνές επίπεδο. Δεν δικαιούται, όμως, να αυτοδικεί, να παρανομεί, επικαλούμενος δικαιώματα αντίστασης…

Γιατί, η Δημοκρατία δεν είναι απλά και μόνο καθεστώς Ελευθερίας αλλά και Ευθύνης! Το ένα δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς το άλλο.
Το να υπερβαίνουμε την ατομικότητά μας για το κοινό καλό, αυτός είναι ο αληθινός αγώνας! Όχι η σημερινή αναπτυσσόμενη τάση ενός παράλογου δικαιωματισμού, που προωθεί την ασυδοσία, μυωπικά ατομικά, συντεχνιακά ή άλλα, συμφέροντα, καλώντας σε «ανυπακοή» και «εξέγερση», μια επανάσταση χωρίς αιτία…  Αγώνα συνιστά η ορθή προβολή και προφύλαξη των δημοκρατικών ιδεωδών, των ελευθεριών και των δικαιωμάτων ενός εκάστου, αλλά και των ορίων τους, που, όπως κατά καιρούς συνομολογούμε, τελειώνουν εκεί όπου αρχίζουν τα δικαιώματα και οι ελευθερίες του άλλου.

-Δημοκρατία λοιπόν, δεν είναι το ακατάσχετο θράσος, ο λαϊκισμός, ο ανορθολογισμός, ή η γελοιότητα…
–Δημοκρατία, κυρίως, σημαίνει Ευθύνη. Αλλιώς, δίνεται τροφή στους εχθρούς της Δημοκρατίας που καραδοκούν …κοπτόμενοι -άλλη τραγική ειρωνεία- δήθεν, για δημοκρατία και ελευθερία, με την προϋπόθεση να γίνουν αυτοί οι εξουσιαστές…

Ως επίλογο, ας κρατήσουμε ότι ένας εντυπωσιακός αριθμός ανθρώπων έχει αποκτήσει δημοκρατικά δικαιώματα σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Πολλοί άνθρωποι εξακολουθούν να τα στερούνται, αλλά ο ρυθμός αυτής της προόδου είναι ένα σημάδι ότι αυτό μπορεί να αλλάξει γρήγορα.
Η επιδίωξη των Γάλλων επαναστατών -και η δική μας- για ελευθερία, ισότητα και αδελφοσύνη δεν έχει τελειώσει ακόμα. Αλλά, έχουμε ήδη διανύσει πολύ δρόμο…!