«Όλοι το ξέρουν ότι όσα συμβαίνουν στην Ουκρανία, είναι μέρος του σχεδίου για τη ‘Μεγάλη Επανεκκίνηση’ και τη Νέα Τάξη Πραγμάτων», «ο Βλάντιμιρ Πούτιν πηγαίνει κόντρα στην παγκόσμια συνωμοσία των Ελίτ»… Αυτά είναι ενδεικτικά σχόλια από θιασώτες συνωμοσιολογικών θεωριών, οι οποίοι από τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και ύστερα, βλέπουν στο πρόσωπο του Βλάντιμιρ Πούτιν όσα αντίκριζαν, μέχρι πρότινος, σε διάφορους «ηγέτες» του …αντιεμβολιαστικού κινήματος. Για εκείνους και εκείνες, ο Βλάντιμιρ Πούτιν, θέτει με ηρωισμό τόσο τον εαυτό του όσο και τη χώρα του απέναντι σε ένα ολόκληρο «σύστημα» (ηγέτης του οποίου είναι, ασφαλώς, οι ΗΠΑ), σχέδιο του οποίου ήταν η πανδημία και τα επακόλουθα της αλλά και ο πόλεμος στην Ουκρανία. Ασφαλώς, κοινός παρονομαστής για την στάση ορισμένων ομάδων αντιεμβολιαστών και αρνητών του Covid-19 ξεκάθαρα υπέρ της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία σε μια σειρά χωρών, από τη Νέα Ζηλανδία έως την Ελβετία και από την Αυστραλία έως την Ισπανία, είναι η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας, η οποία με τη σειρά της, προκύπτει από μια σειρά λόγων, με την έλλειψη εμπιστοσύνης προς τις κρατικές Αρχές και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης να αναδύεται ως «έννοια-κλειδί» για την κατανόηση του τρόπου σκέψης τους.
Τα αφηγήματα βρίσκουν κοινό
– «Στην πραγματικότητα, η ενίσχυση και ο ενστερνισμός των αφηγημάτων του Κρεμλίνου για τον πόλεμο από τις εν λόγω ομάδες, προέρχεται από τον αυξανόμενο σκεπτικισμό που διατηρούν για τις κυβερνήσεις στις χώρες τους», σημειώνει στους L.A. TIMES ο Graham Brookie, διευθυντής του Atlantic Council’s Digital Forensic Research Lab, που δραστηριοποιείται στον εντοπισμό fake news στο διαδίκτυο. «Η κύρια εστίαση των ομάδων αυτών, είναι πως μια τεράστια συνωμοσία συμβαίνει, η οποία έχει σχεδιαστεί από τις ελίτ κόντρα στους απλούς ανθρώπους», δηλώνει στο Politico με τη σειρά του o Jan Rathje, ιδρυτής του γερμανικού κέντρου ερευνών CeMAS.
– «Για ορισμένες τέτοιες ομάδες, τα όσα συμβαίνουν στην Ουκρανία αποτελούν μια απεικόνιση του σχεδίου του ‘Βαθέως Κράτους’ (σσ. κεντρική έννοια στις συνωμοσιολογικές θεωρίες) και των Ηνωμένων Πολιτειών», σημειώνει στο Politico ο Ciarán O’Connor, αναλυτής του Institute for Strategic Dialogue, που ασχολείται με τον διαδικτυακό εξτρεμισμό, ενώ, στη Γαλλία, όπως επισημαίνει στο ίδιο Μέσο, ο Antoine Bayet, διευθυντής του δημόσιου οργανισμού αρχειοθέτησης ραδιοτηλεοπτικού περιεχομένου (INA), «κοινός παρονομαστής τέτοιων ομάδων, είναι μεταξύ άλλων, η απέχθεια που νιώθουν προς το πρόσωπο του Εμάνουελ Μακρόν».
– «Τόσο η αντίδραση και αντίθεση στα εμβόλια, όσο και η υποστήριξη της ρωσικής εισβολής, δε συσχετίζονται πραγματικά και άμεσα με τα εν λόγω ζητήματα, αλλά απορρέουν από την επιθυμία των ανθρώπων αυτών να πάνε κόντρα στο ‘mainstream’, στο ισχύον καθεστώς», υποστηρίζει στο The Local ο Dirk Baier, ειδικός στις θεωρίες συνωμοσίας και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, με τον Marko Kovic, επίσης ειδικό στο ζήτημα, να υπογραμμίζει σε δηλώσεις του στο ίδιο Μέσο, πώς «ακόμα και αν δεν ήταν ο πόλεμος στην Ουκρανία, θα ήταν ένα διαφορετικό ζήτημα στο οποίο και πάλι τα συγκεκριμένα άτομα θα έρχονταν σε αντιπαράθεση με όσα υποστηρίζει η πλειοψηφία της κοινωνίας».
Ο «συνδετικός κρίκος» και τα αίτια
Γίνεται, λοιπόν, ορατό πως, ο «συνδετικός κρίκος» που ενώνει τις εν λόγω ομάδες, είναι η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας. Η πίστη, ουσιαστικά, σε «εναλλακτικές ερμηνείες για σημαντικά ζητήματα και γεγονότα», όπως την περιγράφουν οι καθηγητές του Boston University, Katherine Levine Einstein και David M. Glick σε άρθρο τους στο LSE.
Πληθώρα τέτοιων «εναλλακτικών ερμηνειών» εντοπίζονται, καθ’ όλη τη διάρκεια της πανδημίας, οδηγώντας σε σημαντική μη συμμόρφωση στα μέτρα αντιμετώπισης της Covid-19 από όσους πίστευαν σε θεωρίες συνωμοσίας, όπως δείχνουν αρκετές έρευνες. Ασφαλώς, τέτοιες θεωρίες συνεχίζουν να αναπτύσσονται και αναφορικά με τον πόλεμο της Ουκρανίας. Για παράδειγμα, στις Ηνωμένες Πολιτείες και όχι μόνο, κυκλοφορούν βίντεο που υποστηρίζουν ότι τα γεγονότα στην Ουκρανία, αποβλέπουν στην εστίαση της κοινής γνώμης στον πόλεμο, έτσι, ώστε ομάδες Εβραίων, μεταξύ των οποίων και ο George Sorros, να μπορέσουν να συναντηθούν κρυφά στην Ευρώπη και να συναποφασίσουν για τα όσα θα ακολουθήσουν την «επόμενη μέρα» μετά την πανδημία, όπως δηλώνει στο Mother Jones ο Imran Ahmed, διευθυντής του Center for Countering Digital Hate, που δραστηριοποιείται στον διαδικτυακό εξτρεμισμό. Την ίδια ώρα, έρευνες από τα κέντρα Maldita και CeMAS, εντοπίζουν φωτογραφίες και βίντεο με αναληθής πληροφορίες για τον πόλεμο της Ουκρανίας που διακινούνται στο διαδίκτυο και αποτελούν «γόνιμη» βάση για την ανάπτυξη συνωμοσιολογικών θεωριών. Ενδεικτικά, σε μια φωτογραφία εξ’ αυτών, εντοπίζεται ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι να φοράει μπλούζα με σβάστικα!
Ένα εύλογο ερώτημα, όμως, ανακύπτει σε αυτό το σημείο. Έχει να κάνει με το ποιοι είναι αυτοί οι παράγοντες που τους «ωθούν» να ατενίσουν την πραγματικότητα γύρω τους υπό το πρίσμα τέτοιων θεωριών. Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας; Αυτό (το γιατί;) είναι ένα πάγιο θεμελιώδες ερώτημα που θέτουμε συχνά στον Ορθό Λόγο και το οποίο λειτουργεί υποβοηθητικά στην εποικοδομητική δημοσιογραφία, την οποία πρεσβεύουμε.
Ιδού κάποιες ενδιαφέρουσες εξηγήσεις: Η πρώτη κατηγορία παραγόντων, ενδεχομένως να σχετίζεται με την ίδια τη λειτουργία του εγκεφάλου, καθότι ο ανθρώπινος νους πολλές φορές αποφεύγει την «αργή», «χρονοβόρα» και εξαντλητική σκέψη και «προτιμά» να πιστεύει σε θεωρίες οι οποίες του παρέχουν εύκολες απαντήσεις σε όσα συμβαίνουν γύρω του, όπως αναφέρει ο καθηγητής ψυχολογίας του Otterbein University Noam Shpancer στο Psychology Today. Κάτι τέτοιο, συμβαίνει ακόμη πιο έντονα, όταν, σύμφωνα με τη «Θεωρία του Δίκαιου Κόσμου» του Lerner, οι συνωμοσιολογικές θεωρίες παρέχουν στο άτομο «δίκαιες απαντήσεις» για όσα τεκταίνονται γύρω του, δικαιολογώντας τα «κακώς κείμενα» της πραγματικότητας και δείχνοντας με ξεκάθαρο τρόπο το «καλό» και το «κακό». Τότε το άτομο νιώθει σιγουριά και αποφεύγει να βρεθεί σε μια κατάσταση αβεβαιότητας, κάτι που, όπως έχουν δείξει έρευνες, αποτελεί βασικό λόγο για την πίστη σε συνωμοσιολογικές θεωρίες.
Εύκολη επιλογή: «Η σύγχρονη θεώρηση της επιστήμης της συμπεριφοράς του ανθρώπου, τείνει να ανάγει τα αίτια της πίστης σε συνωμοσιολογικές θεωρίες σε μια σύνθεση γνωστικών καταβολών, αλλά και επίκτητων χαρακτηριστικών μετά την γέννησή του ατόμου. Φυσικά και υπάρχουν περιοχές του εγκεφάλου οι οποίες ωθούν το άτομο στην εύκολη και ‘ετοιμοπαράδοτη’ επιλογή πχ κάποιων συνωμοσιολογικών δοξασιών, αλλά ένας καλλιεργημένος και κατάλληλα εκπαιδευμένος νους, έχει την δυνατότητα να κρίνει και να αξιολογεί ορθά όποια πληροφορία του παρέχεται. Είναι η απόκτηση της σωστής παιδείας, που μας οδηγεί με ασφάλεια, ώστε να μη χαθούμε ανάμεσα στους γρίφους της πίστης και της αμφισβήτησης», μας αναφέρει σχετικά ο κλινικός ψυχολόγος και εκπαιδευτής στην Ελληνική Σχολή Θεάτρου «Πλαίημπακ», Δημήτρης Μπέγιογλου, μιλώντας στον Ορθό Λόγο.
Η δεύτερη κατηγορία παραγόντων, έγκειται στην κοινωνική φύση του ανθρώπου. Η αναζήτηση ομάδων για την αντιμετώπιση της μοναξιάς, ενδέχεται να οδηγήσει στην αποδοχή και τον ενστερνισμό θεωριών από τα άτομα, έτσι ώστε να ενισχύσουν την κοινωνική ταυτότητα και τον κοινωνικό τους ρόλο μέσα στα πλαίσια της ομάδας που βρίσκονται. Όπως σημειώνει ο Marko Kovic στο Τhe Local, «πολλοί συνωμοσιολόγοι παραμένουν πιστοί στις ιδέες τους, ακόμα και εάν είναι εξωφρενικά παράλογες, καθότι έχουν χτίσει την κοινωνική τους ταυτότητα με βάση τις συγκεκριμένες θεωρίες, άρα θα ήταν εξαιρετικά οδυνηρό απλά να σταματήσουν να τις πιστεύουν».
Ιδέα μεγαλείου: «Η ανάγκη να ανήκεις κάπου, ειδικά όταν συνδυάζεται με συγκεκριμένη αίσθηση εξωτερικής απειλής και μία ιδέα μεγαλείου ή μοναδικότητας, δημιουργεί ένα θανατηφόρο κοκτέιλ. Μέσα σε περιβάλλοντα συνωμοσιολογικών sites ή στους κόλπους αιρέσεων, το ενεργό μέλος αισθάνεται ιδιαιτέρως ξεχωριστό. Ταυτόχρονα, ορθολογικοποιεί την πίστη του σε παράλογες ιδέες, εισερχόμενος σε μια συλλογικότητα η οποία ενστερνίζεται τις ίδιες αντιλήψεις με αυτό, διατηρώντας, όμως, τον χαρακτήρα της ιδιαίτερης μειοψηφίας», αναφέρει ο κύριος Μπέγιογλου, επισημαίνοντας τη σημασία της «ανάγκης να ανήκεις κάπου», η οποία μετουσιώνεται σε «πίστη», δίχως το άτομο να κρίνει ορθολογικά τις πεποιθήσεις του, απλά και μόνο για να μη διακινδυνεύσει την «ιδιαίτερη» και «ξεχωριστή» κοινωνική ταυτότητα που του προσδίδει η εκάστοτε συνωμοσιολογική ομάδα. Μάλιστα, σε περιβάλλοντα «ανταγωνισμού» και σε συνθήκες που ευνοούν την «πόλωση», είναι πιθανό τα άτομα αυτά, να εντείνουν ακόμα περισσότερο την πίστη τους, σύμφωνα με την θεωρία της «Ομαδικής Πόλωσης».
Βέβαια, η «ανάγκη» για εύκολες και «δίκαιες» απαντήσεις, για επικοινωνία και κοινωνική αλληλεπίδραση, σαφώς δε δικαιολογεί από μόνη της την επιθυμία ενός ατόμου να υιοθετήσει τέτοιου είδους θεωρίες. «Είναι σημαντικό να τονιστεί η σημασία της ψυχοπαθολογίας: α) της οικογενειακής, β) της σχολικής και γ) της κοινωνικής εκπαίδευσης, που τονίζει τον ανταγωνισμό και την ανάγκη να ξεχωρίζουμε και να διακρινόμαστε πάση θυσία. Το ‘εγώ’ καταφέρνει να διακριθεί, έστω και εισερχόμενο σε πεδία συνωμοσίας και αίρεσης, τελικά, αφού έχει θεωρήσει εαυτόν αποτυχημένο στα υπόλοιπα», τονίζει ο κ. Μπέγιογλου και συνεχίζει:
Ψευδαίσθηση δύναμης: «Οι θεωρίες συνωμοσίας προσδίδουν την ψευδαίσθηση της δύναμης και του ελέγχου στο άτομο. Υπ’ αυτή την έννοια, ανήκουν στην ίδια κατηγορία με όλες τις εθιστικές ουσίες και συμπεριφορές οι οποίες δημιουργούν στο άτομο που υποφέρει, πονά και είναι τραυματισμένο ψυχικά, μια σανίδα ή καλύτερα ένα δεκανίκι σωτηρίας. Με άλλα λόγια, το άτομο που πιστεύει, διαδίδει και υπηρετεί φανατικά συνωμοσιολογικές θεωρίες, έχει πρώτα υποστεί μέσα του κάποιου είδους ψυχική κατάρρευση, που προέρχεται είτε από παλαιότερο ή μεταγενέστερο τραύμα. Γιατί, η χαμηλή αυτοεκτίμηση ή η ανάγκη χειραγώγησης ή ακόμα η ανάγκη συμμόρφωσης σε μια δομή συνωμοσιολόγων, δεν προκύπτει από το πουθενά. Έχει ‘χτιστεί’ μέσα σε προηγούμενα χρόνια κακοποίησης, παραμέλησης ή υπερβολικού ελέγχου και πειθαρχίας, όταν το άτομο ήταν ακόμα παιδί. Οι θεωρίες αυτές, έρχονται για να κρατήσουν αυτά τα άτομα σε μια σχετική σταθερότητα αν και συχνά εμπεριέχουν παράνοια, φόβους καταδίωξης και παραλήρημα μεγαλείου. Δυστυχώς εάν το άτομο αφεθεί χωρίς αυτές τις θεωρίες, θα καταρρεύσει, θα πιάσει πάτο»…
Εμπιστοσύνη: Η «έννοια κλειδί»
Το θέμα της εμπιστοσύνης και πάλι στο προσκήνιο –το έχουμε θίξει επανειλημμένα. «Όταν σκέφτεσαι τα προφίλ των συνωμοσιολόγων, είτε πρόκειται για τα εμβόλια, είτε για τις μάσκες, είτε για την Ουκρανία, καταλήγεις στο ότι, επρόκειτο για ανθρώπους που δεν εμπιστεύονται την κυβέρνηση και δεν εμπιστεύονται τα αφηγήματα από τις mainstream πηγές πληροφόρησης», σημειώνει στο Mother Jones ο Ben Dubow, από το Center for European Policy Analysis, με τον ερευνητή στο πανεπιστήμιο της Τανζανίας, Dr Kaz Ross να επισημαίνει, μιλώντας στον Guardian, πως η έλλειψη εμπιστοσύνης προς τα ΜΜΕ, είναι ο «κινητήριος μοχλός» για την πίστη των εν λόγω ομάδων σε συνωμοσιολογικές θεωρίες.
Κάτι τέτοιο είναι ιδιαίτερα κρίσιμο, από την στιγμή που ολοένα και περισσότερες έρευνες αναδεικνύουν πως ένα από τα σημαντικότερα συστατικά των επιτυχημένων στρατηγικών αντιμετώπισης της πανδημίας, ήταν η εμπιστοσύνη των πολιτών προς τις κρατικές Αρχές και των ΜΜΕ των χωρών τους. Όσο μεγαλύτερη ήταν η εμπιστοσύνη, τόσο καλύτερα τα πήγαν οι χώρες στην αντιμετώπιση της πανδημίας. Αντιθέτως, μια σειρά από μελέτες τα τελευταία χρόνια δείχνουν πως σε κοινωνικοπολιτικά περιβάλλοντα έλλειψης εμπιστοσύνης, η πίστη σε συνωμοσιολογικές θεωρίες αυξάνεται ραγδαία και επισύρει σε ακόμη μεγαλύτερη δυσπιστία: α) απέναντι στους επίσημους φορείς και στα ΜΜΕ, β) ακόμη και στις διαπροσωπικές σχέσεις ανάμεσα στα άτομα της κοινωνίας.
«Υπάρχει ένας μεγάλος ψυχολόγος, ο Έρικ Έρικσον. Ήταν εκείνος που μίλησε για τα αναπτυξιακά στάδια κατά τη διάρκεια της ζωής ενός ανθρώπου. Το πρώτο στάδιο, ήταν εκείνο της εμπιστοσύνης-αμφιβολίας. Σε αυτό το στάδιο, ο Έρικσον έλεγε πως, εάν η μητέρα δώσει στο νεογέννητο όλη την φροντίδα που χρειάζεται και είναι εκεί κάθε φορά που την χρειάζεται το νεογνό, αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό για την ψυχοσύνθεση του μωρού που θα γίνει ενήλικας και θα δημιουργεί ευκολότερα μια σχέση εμπιστοσύνης με τα αντικείμενα γύρω του, με τον Κόσμο, με την πραγματικότητα. Εάν θέλουμε, λοιπόν, να το εξηγήσουμε ψυχολογικά, οι άνθρωποι που υποφέρουν από τέτοιες συνωμοσιολογικές κατευθύνσεις, μπορεί να έχουν στερηθεί σε αυτό το στάδιο την ‘ολοκλήρωση’ μέσω της μητέρας τους. Και τότε, η αρνητική επίπτωση σε αυτούς τους ανθρώπους κυμαίνεται από την απλή καχυποψία μέχρι την παράνοια. Όταν, λοιπόν, μιλάμε για ανθρώπους που υφαίνουν συνωμοσιολογικούς ιστούς και συνέχεια σκέφτονται ότι εκεί έξω υπάρχει το Κακό, μιλάμε για ανθρώπους που ενδεχομένως έχουν βιώσει την κατάσταση της απόρριψης σε σχέση με την φροντίδα της μητέρας. Η πιο μοντέρνα θεώρηση από τους επιστήμονες της ψυχολογίας είναι πώς σε καταστάσεις τρομερής καχυποψίας, παίζει ρόλο το οικογενειακό περιβάλλον και οι εμπειρίες από τη ζωή γενικότερα, οι οποίες ώθησαν εκείνον/εκείνη που πιστεύει σε συνωμοσιολογικές θεωρίες, να διακατέχεται από έλλειψη εμπιστοσύνης προς οτιδήποτε», σημειώνει σχετικά ο κ. Μπέγιογλου και συνεχίζει:
«Κάποιος που νιώθει ανεπαρκής, έτσι όπως μεγάλωσε, με όλα αυτά τα ερεθίσματα που πήρε και με όλα τα τραύματα που του έδωσε η οικογένεια του και η κοινωνία, προσπαθεί στο έδαφος που νιώθει να τρεμοπαίζει, να δημιουργήσει μια σταθερότητα, αλλιώς επέρχεται η υπαρξιακή εκμηδένιση. Αυτό είναι όταν λέμε ότι κάποιος/κάποια μέσω της συνωμοσιολογικής θεωρίας, προσπαθεί να νιώσει κάποια σταθερότητα, το ίδιο είναι όταν κάποιος που είναι εξαρτημένος, από ναρκωτικά, τζόγο, υπερκατανάλωση, προσπαθεί μέσω αυτών να ελέγξει το περιβάλλον του. Η εσωτερική ανεπάρκεια δημιουργεί αυτή την αίσθηση και ανάγκη για έλεγχο, από εκεί ξεκινούν όλες οι παθογένειες του Κόσμου μας. Όταν αισθανθεί κάποιος ότι δεν είναι ανεπαρκής, δεν χρειάζεται να ελέγξει το περιβάλλον γύρω του».
«Μια επιχείρηση παραπληροφόρησης»
Σημειωτέον -στο σημείο αυτό- πως, δεν είναι λίγοι εκείνοι που «εκμεταλλεύονται» οικονομικά την «εσωτερική ανεπάρκεια», την έλλειψη εμπιστοσύνης και κατ’ επέκταση την πίστη των ανθρώπων αυτών σε συνωμοσιολογικές θεωρίες. Σχετικό ρεπορτάζ του Associated Press καταδεικνύει το πως, αρκετές επιχειρήσεις, έχουν κερδίσει δεκάδες εκατομμύρια δολάρια από τη διακίνηση θεωριών συνωμοσίας. Ένα ενδεικτικό παράδειγμα, είναι ο Άλεξ Τζόουνς, ένας από τους γνωστότερους συνωμοσιολόγους στη Δύση: Ο Τζόουνς, αφού έπεισε εκατομμύρια Αμερικανούς ότι ο εμβολιασμός αποτελεί μια απάτη των «φιλελεύθερων ελίτ», άρχισε να πουλά την οδοντόκρεμα SuperSilver, η οποία -εκτός από λεύκανση- υποτίθεται ότι ενίσχυε και το ανοσοποιητικό σύστημα για να αντιμετωπίζει την Covid-19. Σύμφωνα με το περιοδικό «Der Spiegel», το 80% των κερδών της εταιρείας του Αλεξ Τζόουνς προέρχονταν από πωλήσεις προϊόντων, τα οποία συχνά υπόσχονταν λύσεις σε φοβίες που ο ίδιος προωθούσε στο ακροατήριό του, ενώ σύμφωνα με έρευνα του περιοδικού «Slate», τα κέρδη αυτά ενδέχεται να έφταναν τα δέκα εκατομμύρια δολάρια τον χρόνο.
Και τώρα τι;
Όπως σημειώνει ο κ. Μπέγιογλου, σημαντικό ρόλο στην έλλειψη εμπιστοσύνης και στα επακόλουθα της, διαδραματίζουν και άλλοι παράγοντες, όπως τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης:
«Πράγματι μπορεί αρκετοί άνθρωποι να βιώνουν την παράνοια πως εκεί έξω υπάρχει αυτό το Κακό και παραμονεύει, λόγω του οικογενειακού τους περίγυρου και των βιωμάτων τους. Όμως, όσον αφορά την εμπιστοσύνη, μιλάμε για μια έννοια που αποτελεί τεράστιο κομμάτι, ακόμα και για ανθρώπους που δεν έχουν βιώσει τα παραπάνω βιώματα. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, εστιάζουν σε ό,τι πιο αρνητικό υπάρχει, γιατί, έτσι, πωλούν καλύτερα την είδηση τους. Χιλιάδες ‘καλά νέα’ που υπάρχουν, όπως ένας άνθρωπος που ‘ανθίζει’ μέσω της καλοσύνης του και με αυτό τον τρόπο φωτίζει τη ζωή των ανθρώπων γύρω του και ωφελεί την ανθρωπότητα, δεν θα εμφανιστούν στα ΜΜΕ. Θα μπορούσαμε να δείξουμε για παράδειγμα την καλοσύνη και τα παράγωγα της και πώς ο ένας άνθρωπος μπορεί να βοηθήσει τον άλλον και να αναπτυχθεί. Πλέον, όμως, ο άνθρωπος έχει εκπαιδευτεί να σκέφτεται το κακό και όχι το καλό. Με άλλα λόγια, σαφώς η εμπιστοσύνη είναι κάτι που έχει τις ρίζες της στην ανάπτυξη του ανθρώπου τον πρώτο χρόνο της ζωής του, αλλά είναι και κάτι στο οποίο εκπαιδευόμαστε»…
Η επανάληψη μήτηρ μαθήσεως. Χρυσή ευκαιρία με βάση όσα αναλύσαμε, να τονίσουμε για άλλη μια φορά τη σημασία της εποικοδομητικής δημοσιογραφίας, της δημοσιογραφίας που αποβλέπει στην παρουσίαση των θεμάτων με τρόπο «ορθό», εποικοδομητικό, χρήσιμο, αισιόδοξο και θετικό, συνθετικό και όχι συγκρουσιακό, «διαλεκτικό» και όχι «ρητορικό». Η δημοσιογραφία που παράγει λύσεις και όχι αντιπαλότητες, ψάχνοντας την αλήθεια και όχι τον εντυπωσιασμό, υπέρ μιας ‘ηθικής της κατανόησης’ που είναι η ‘ηθική ειρήνευσης’ των ανθρώπινων σχέσεων, μπορεί να εκπαιδεύσει και να συμβάλλει προς μια άλλη, διαφορετική ματιά προς τα γεγονότα γύρω μας, δίχως μονομερή εστίαση προς το «κακό», αλλά με εστίαση στο πώς το «φώς» θα νικήσει το σκοτάδι του ψέματος, των συνωμοσιολογιών θεωριών και της μισαλλοδοξίας…
